Pijn, gegoten in venijn, gebeiteld in steen.
Ik heb een paar uur naar de algemene beschouwingen van de Tweede Kamer gekeken. Weinig visie, veel versleten economisch denken. Langer kon ik niet aanzien. Het voelde als de tirannie van de waarheid, maar van wie?
Wat ik zie lijkt nog het meest op een rituele dans waarvan de danspassen op voorhand gegeven zijn. De verkiezingen komen langzamerhand in zicht en dat was ook wel te merken. Zo kon Geert Wilders helemaal losgaan, zijn woede en frustratie over zes jaar beveiligd leven in het gezicht van zijn collega’s smijten. Wat een emotie, wat een pijn, gegoten in venijn en gebeiteld in steen.
Tegelijkertijd zet hij dat drama heel kunstig om in een reclamespotje voor zijn partij. Hij moet wel oppassen dat zijn standpunt geen standbeeld wordt, onbeweeglijk en een herinnering aan wat geweest is. Maar misschien zijn er veel Nederlanders die dat juist graag willen, geen verandering, geen beweging; Nederland wint weer van Duitsland, de Gouden Eeuw met de VOC mentaliteit, geen gedoe met Me-Too of Zwarte Piet. Laten we vooral het Nederland van de spruitjeslucht blijven en van Frank de Boer als bondscoach.
Ik weet het, mensen zijn niet dol op verandering, hoe ouder je wordt hoe minder beweging, niet alleen het lijf maar ook de lenigheid van geest verstijft. Dus veel anders had ik ook niet van die Algemene Beschouwingen kunnen verwachten dan een herhaling van zetten van parlementariërs die er al te lang zitten.
De samenhang zien
Rutger Bregman van De Correspondent schreef het boek Alle Mensen Deugen. Het ligt op mijn nachtkastje. Ik vind het wel aannemelijk. De gewone Nederlander is over het algemeen bereid om andere mensen te helpen waar dat nodig is, ook al zijn die anderen anders. Zo zijn er meer positieve punten te noemen waarvoor we onszelf een schouderklopje mogen geven. Kunnen we nu dan rustig achteroverleunen en met een glimlach naar de politieke kermis kijken? Ik dacht het niet!
Er liggen genoeg vraagstukken op ons maatschappelijke bordje waar we onze tanden op stuk kunnen bijten. Ik wijs natuurlijk weer naar Bruno Latour en zijn essay “Waar kunnen we landen”. Daarin beschrijft hij de samenhang tussen de vluchtelingenstromen, de kloof tussen arm en rijk en de klimaatcrisis. Drie ontwikkelingen die elkaar alleen maar in negatieve zin versterken. Ik kan ervan wakker liggen. Als ik naar de toekomst kijk zie ik geen prettig vooruitzicht. Ik vermoed dat ik niet de enige ben.
Wat doet dat vooruitzicht met ons, hier in Nederland, in Europa, in de hele wereld? Het lijkt mij niet vreemd dat mensen onrustig worden, zich ongemakkelijk gaan voelen. Ook al zitten we boordevol goede intenties en deugen we, het ongemak dat ons een catastrofe boven het hoofd hangt, is een stil sluipende onruststoker. Dat ongemak roept verschillende reacties op. Je kunt luid de alarmklokken luiden, zoals Greta Thunberg, je kunt het naderend gevaar ontkennen, zoals Trump cs, je kunt onverschillig worden of jezelf in een bedwelmende roes bezatten. Vechten, vluchten of bevriezen, dat is de primaire reactie, maar zijn er nog andere mogelijkheden?
De Niemandsregering
Ik pak Hannah Arendt erbij, haar klassieke boek De Menselijke Conditie. Ik schreef al eerder over haar. Zij ziet ons mensen enerzijds als aarde-gebonden. Zonder de planeet kunnen wij niet leven en zelfs dan nog is ons maar een korte tijd gegund. Dat bindt ons aan zorg voor ons dagelijks levensonderhoud, hoe veeltallig we ook worden.
Anderzijds bouwen mensen voort op wat generaties vóór hen met mensen hand en menselijk verstand gecreëerd hebben. We zijn scheppers, niet alleen van kunstwerken maar ook van onszelf. Dat is ons werk. We herinneren ons niet alleen onze voorouders, wij gaan verder waar zij gestopt zijn. Hun lichaam brengen wij naar het graf, hun geest dragen wij sociaal, psychologisch en cultureel mee, soms in verzet, soms in respect.
Maar, zegt zij al in 1959, het lijkt wel alsof de staat zich alleen nog maar bekommert om haar huishoudboekje, de nationale begroting. De Verlichting bracht ons de rede, het zelfstandige denken. De burger eiste zijn plaats op in het spel van de natie en dumpte de monarchie op de achterbank. Maar in plaats van een monarch die regeert over ‘zijn’ volk dat hij ziet als ‘zijn’ familie, heerst nu een niemandsregering over het volk, een regering van niemand.
Een gemoed vol onzekerheid
Als ik hoor hoe Mark Rutte ons toespreekt op de persconferenties probeert hij dat te doen met wijze waarschuwingen en vermanende woorden. ‘Alleen samen krijgen we Corona eronder.’ De nuchtere constatering is dat het ‘samen’ niet meer bestaat. Waarschijnlijk al heel lang niet meer en sinds 2000 met steeds meer verharding en verruwing. Ieder eist zijn plek nu op, desnoods met harde hand.
Ik vind dat niet vreemd. In een land waarin cijfers, statistieken en modellen de fundamenten vormen voor een bestuur dat uit een mengelmoesje van partijen bestaat, in zo’n land gaan burgers zich verweest voelen. Als je aan het loket van het UWV niet meer voorstelt dan een getal op basis waarvan over jou besloten wordt, dan loop je de deur uit met een hoofd vol vragen en een gemoed vol onzekerheid. ‘Ben ik eigenlijk wel gezien; Heeft iemand mij eigenlijk wel gehoord?’ Of neem het drama van de toeslagenaffaire. Ontstaan uit overmatige financiële regelzucht en wantrouwen naar de burger.
Obsessie met de waarheid
De filosofische dialoog was ooit, in oude tijden, de manier waarop burgers van de stadstaat bespraken wat voor stad zij wilden zijn. Zij spraken met elkaar over het schone, het goede en het ware. Waar worden wij beter van, waar worden wij gelukkiger van? Er was altijd al een tweedeling tussen denkers die de logica van het denken beoefenden en de denkers die buiten die logica ook ruimte gaven aan het ongedachte, het metafysische, de mens in wording.
Het lijkt erop, zegt Hannah Arendt, dat de metafysische denkers tot achter de voordeur zijn verdreven en alleen pure rationaliteit nog gewaardeerd wordt. Die pure rationaliteit heeft een eigenschap die van ver in de geschiedenis komt, van Parmenides, een oude Griekse filosoof nog van vóór Socrates. Bij hem begint de obsessie met de éne waarheid. Waarheid is alleen door de rede, door logische, rationele deductie te vinden. “Iets is of iets is niet. Als iets niet is, dan is het niet."
Dat idee werd zo’n beetje de ondergang van de vele Griekse goden. In Judea gebeurde iets dergelijks, zij het bijna 100 jaar eerder op andere gronden. Koning Josia besliste dat zijn onderdanen nog maar één God mochten dienen. Dat kwam in die tijd vaker voor. In begin van de vierde eeuw na Christus besliste keizer Constantijn tijdens het beroemde concilie van Nicea dat er maar één christelijk geloof was, het zijne. Een later keizer, Theosophius, zette dat door en vervolgde iedere christen die er anders over dacht. Beslissingen die bedoeld waren om rust en eenheid af te dwingen en dus meer politiek dan religieus van aard waren.
De tirannie van de waarheid
Of nu de rede van Parmenides of het joodse monotheïsme de geboorte van de ene waarheid is, sindsdien zitten we met één waarheid opgescheept. Bijna obsessief zoeken we naar de waarheid en even obsessief bestrijden we elkanders waarheid of leggen we die anderen op. Het denken dat ons naar De Ene Waarheid laat zoeken is een despoot die per definitie intolerant is ten opzichte van andere waarheden. Er kan immers maar éen waarheid zijn. Wat niet is, is niet.
Onze grootste wapens waarmee we tegenwoordig anderen het zwijgen opleggen zijn economie en wetenschap. In deze tijd van corona verlaten we ons volledig op wetenschappelijk onderzoek en is het op peil houden van de economie een heilige graal. En de filosofische dialoog? Die is volledig tot een privé-aangelegenheid verklaard waarover gezellig in talkshows gebabbeld kan worden. De repressieve tolerantie ten opzichte van kritische burgers die stamt uit de zestiger jaren is geperfectioneerd in vrijheid van meningsuiting en toegestane demonstraties. De angel wordt zo uit het verzet gehaald, het statische midden tot norm verheven en elke visie verdreven.
Niettemin, zegt Hannah Arendt, moeten we niet vergeten dat van oudsher geweld de voorwaarde is voor vrijheid. Zij schreef dat na de tweede wereldoorlog en de holocaust. Wij kunnen vrije Joden zijn omdat de Nazi’s met geweld zijn verslagen. Wij leven in het vrije Westen dankzij een stabiele en grote afschrikkingskracht.
Het was vroeger niet veel anders, wel veelvoudiger. Oorlog was dagelijkse kost en ellende. Elk hoofd van het antieke huishouden, elk stamhoofd organiseerde de vrijheid en veiligheid van zijn stam door oorlog en geweld.
De prijs van vrede
Is dat een sombere kijk op onze menselijke conditie, op de voorwaarden die noodzakelijk aanwezig moeten zijn willen wij mens kunnen zijn? Is de prijs van vrede als afwezigheid van oorlog een suffe consumentenmaatschappij waarin elke poging tot uitmuntendheid in het moeras van wet en regelgeving gezogen wordt? Wat ben ik dan blij met het coronavirus dat in éen klap een eind maakt aan de gezapigheid en aan de onmacht van een niemandsregering.
Voordat ik in een volgend artikel met die vraag verder ga, wil ik je een paar vragen stellen. Hannah Arendt denkt in haar onderzoekend schrijven niet aan de mensheid als soort of geheel, maar ze kijkt naar ons individuele handelen en de grondslagen of principes die tot dat handelen leiden. Dat maakt het mogelijk dat we ook naar onszelf kunnen kijken.
Vragen die helpen om op de tekst te reflecteren
- Hoe welke rol speelt waarheid in jouw leven?
- Hoe ga jij om met waarheid volgens jou en waarheid volgens anderen
- Hoe lastig vind je het als anderen anders denken, een andere overtuiging hebben
- Wat ben je geneigd om te voelen en te doen als anderen een andere overtuiging hebben
- Hoe belangrijk is het hebben van een eigen overtuiging voor jouzelf
- Hoe belangrijk vind je het hebben van een eigen overtuiging an sich
- Welk verschil zie jij tussen je mening en je overtuiging
- Waardoor laat jij jouw mening meestal bepalen
- Wat is jouw Bottom-line, de uiterste grens die anderen bij jou niet mogen overschrijden?
- Waar sta jij voor, onder alle omstandigheden. Wat blijft altijd?