Een Schijn van Geest | Deel 1

De schijn van Geest  

Ik ben lange tijd op zoek geweest naar wat die Geest nu precies is. Misschien een vreemde hobby voor een gewone Rotterdamse jongen. Ik had meer met 'Krijg de geest' dan met 'Krijg de tering'. Ik weet nu: Wie de geest zoekt zal niets vinden. Ik ga te rade bij Jon Norris en de Dalai Lama.

Een bijzondere wandeling

Een lang pad brengt me weer terug het bos in. Ik heb wat zitten mijmeren op mijn favoriete bankje met uitzicht op de uiterwaarden. In de verte roept een zwerm ganzen en waaiert op en neer, op zoek naar een veilig en vooral sappig weiland.

Ik kijk niet naar het blaadje, het valt me op. Het is niet bijzonder. Het heeft geen kenmerken waardoor het zou moeten opvallen tussen de duizenden eendere blaadjes op de boshelling. Het valt me op.

Die gewaarwording brengt me naar de stilte. Die hangt, nog onzichtbaarder als de lucht, tussen de bomen. Na de stilte valt de ruimte me op. Ik sta er even voor stil, naar adem happend. De ruimte lijkt nu veel groter dan een paar minuten geleden. Dan wordt ik overvallen door het gevoel van schoonheid. Wat een schoonheid, het spat overal van af.

Ik adem de stilte in en uit, ik adem de ruimte in en uit, Ik adem de schoonheid in en uit. Plotseling, ik ben niet meer in  het bos, het bos is in mij, tot het opvallend onopvallende blaadje aan toe. Alles is in mij, blaadje, stilte, ruimte, schoonheid. Ik durf bijna niet te ademen. Mijn hoofd voelt elektrisch, evenals mijn hart. Door mijn dijen en mijn kruis stijgt een warme golf omhoog.

Dan breekt de stroom van gewaarwordingen. Ik kom terecht in iets wat maar moeilijk te beschrijven is. Licht, Straling, Onbegrensdheid. Iets daarvan.

Het minuscule steentje op de grond voor mijn voeten omvat alles. Een blaadje dat ernaast dwarrelt is transparant. Er is alleen licht en straling waarin alles verschijnt. Ik raak aan een diepe innerlijke kalmte. Dan is het weg. Ik probeer die gewaarwordingen terug te krijgen, maar ze zijn nu alleen nog maar een herinnering.

Shamatha en Vipashyana meditatie

Het is niet de eerste keer dat me dit gebeurt, deze verschuiving in bewustzijn, het effect van stiltemeditatie en mindfulness (shamatha). Het is als een soort ontwaken dat zich afspeelt in je hoofd of in je hart of in je buik of alle drie tegelijk. Het is absoluut op te merken als een lichamelijke gewaarwording. Zonder lichaam geen ervaring, nietwaar!

Het bewustzijn dat zich in deze episode laat zien is fysiek (elektrisch), emotioneel (warm), mentaal (benoembaar) en springt dan naar wat we noemen transcendent bewustzijn, het subtiele bewustzijn voorbij ratio en emotie. De meditatie daarvoor is Inzichtmeditatie (Vipashyana).

Wat is Yoga?

Shamatha en Vipashyana zijn de eerste twee van wat in boeddhisme bekend staat als 'De Vier Yoga's van Mahamudra'. Ik citeer Jon Norris: "Dat is mooi gezegd, maar weten we echt wat 'yoga' is? Sta je op het ene been met het andere achter je hoofd weggestopt? Is het twee uur of twee dagen je adem inhouden? Is het het zingen van een mantra om de kleur van je aura te veranderen? Sorry - het is niets van het bovenstaande. Laten we de term 'yoga' zoals gebruikt in Mahamudra verduidelijken, zodat het niet de verkeerde boodschap uitzendt."

"Het Tibetaanse woord voor yoga is naljor, wat een samentrekking is van nalma (natuurlijk) en jorpa (blijven), dus de vier yoga's zijn eigenlijk vier aspecten van 'in de natuurlijke staat blijven'. De Kagyuschool gebruikt de uitdrukking 'naljor shi rim'. Shi betekent vier en rim betekent stadium, dus naljor shi rim betekent 'de vier stadia van natuurlijk blijven'.

In feite zijn het niet noodzakelijkerwijs opeenvolgende stadia; Alle vier kunnen ze tegelijkertijd gebeuren. Het komt erop neer dat de Vier Yoga's een beschrijving zijn van hoe we de illusie van onze afgescheidenheid oplossen in de natuurlijke staat (sahaja)."

Verzinsels van de geest

Voor nu hou ik het bij de twee eerste yoga's, zoals gezegd Shamatha en Vipashyana.

Wederom Jon Norris: "Shamatha meditatie kalmeert onze geest en traint ons in concentratie en eenpuntige aandacht. Vipashyana zegt:  'schijn is geest', wat betekent dat het plezier en de pijn die je op elk moment voelt geen factoren zijn van een objectieve wereld, maar projecties die je erop legt. Ze zijn niet concreter dan de willekeurige namen (namarupa) die je aan die verschijningsvormen toekent

Herhaalde cycli van shamatha en vipashyana meditatie brengen ons tot het diepere besef dat onze indrukken van een externe wereld van verschijningen en een intern begrip van die verschijningen even illusoir zijn.

'Zelf' en 'ander' zijn gewoon verzinsels die in stand worden gehouden door denkpatronen in de grove en subtiele niveaus van conceptuele geest.

Hoe kun je 'leegte' verstaan?

Hoe dieper we in vipashyana gaan, hoe meer zekerheid we ontwikkelen dat de conceptuele 'geest leeg is' van elke inherente, onafhankelijke realiteit. Wanneer dit volledig wordt ervaren, worden onze gedachten transparant. We zien hun lege aard en volgen niet hun inhoud. Zo nestelt de geest zich geleidelijk aan in 'vrijheid van uitwerking'.

Nu, dat is best een lastige. Want hoe ontdek je dat wat wij voor echt houden niet bestaat zoals wij denken dat het bestaat? Daar hebben we wat analytisch redeneren voor nodig.

Er is een gezegde van Boeddha: 'Geest is verstoken van Geest want de natuur (de aard) van de Geest is helder licht'.

Wat bedoelt hij daarmee? Laten we eens zien.

De eerste vraag is dan natuurlijk: 'Wat is de Geest?' We gebruiken het woord Geest dikwijls in ons dagelijks spraakgebruik: geestdriftig, begeesterd, geestrijk, geestelijk, de geest krijgen, geestdodend. We gebruiken geest om te verwijzen naar een bepaalde ervaring. Wat is die ervaring?

Wat is ervaren?

Hard-core wetenschappers wijzen naar ons brein en de neurologie die daarmee verbonden is. Voor hen gebeurt het allemaal daar, in hormonen, in amygdala en specifieke stofjes.

Vandaar de bekende foto van boeddhist en bioloog Matthieu Ricard met al die sensoren op zijn hoofd geplakt. Maar wat die sensoren meten is activiteit van neuronen. Die activiteit kun je in verband brengen met gelijktijdige percepties en emoties. Maar dat zegt niets over hoe het mogelijk is dat wij die emoties ervaren. Wat is ervaren en wat maakt ervaren mogelijk?

Andere tradities

Vanaf de oudheid kennen we al de discussies over lichaam en geest. Sommige mensen, bijvoorbeeld in de hindu-traditie zien de geest als een immaterieel permanent zelf (atman).

In onze christelijke traditie spreken we over Vader, Zoon en Heilige Geest en de ziel als intermediair Zelf. Theologen wringen zich in allerlei bochten om dat te beschrijven en te verklaren. Maar zij geven geen methoden en wegen aan om die Trinitas en de ziel waar te nemen in ons eigen leven. Je moet ze maar op hun blauwe ogen geloven. Uiteindelijk zei Meister Eckhart: 'Over God wil ik zwijgen.' God ervaren heeft geen woorden.

Geest blijft een raadsel

Ik ben lange tijd op zoek geweest naar wat die Geest nu precies is. Misschien een vreemde hobby voor een gewone Rotterdamse jongen. Ik had meer met 'Krijg de geest' dan met 'Krijg de tering'.

Mijn boekenkast staat vol met religie, God, Plato, Aurelius, Aristoteles, moderne en post-moderne filosofen. Ook rebelse priesters, dominees en veel psychotherapeuten ontbreken niet. De geest bleef een raadsel. Zo kwam ik bij Boeddhisme terecht.

Boeddhisme heeft zich erop toegelegd om die Geest te onderzoeken. Het heeft een wetenschap van de geest ontwikkeld met methoden om verschillende vormen van bewustzijn te observeren en mentale factoren te onderscheiden. Het geeft ook manieren aan om de geest te veranderen, te transformeren. Wat is dan die Geest die verstoken is van geest?

Geest is wat ervaart

In 'Approching the buddhist path' schrijft de Dalai Lama:

"De aard van de geest is niet materieel. Ze mist de tastbare kwaliteit van fysieke objecten. Terwijl geest en lichaam verwant zijn en elkaar beïnvloeden zolang een persoon leeft, onderscheidt de geest zich van het fysieke orgaan van het brein, dat materie is en kan worden onderzocht met wetenschappelijke instrumenten die fysieke gebeurtenissen meten.

De geest is wat ervaart; is wat een organisme bewust maakt. Degenen onder ons die bij het lichaam van een overleden geliefde hebben gewaakt, weten dat, terwijl zijn of haar hersenen daar nog zijn, er iets anders ontbreekt. Wat niet meer aanwezig is, is de geest, dat wat ervaart wat het leven je voorschotelt. De geest is de essentiële onderscheidende factor tussen een corpus en een levend wezen."

Geest is niet God

In het Sanskriet verwijst het woord 'geest' zowel naar het hart als naar het intellect. Beide gebruiken we de hele dag door zonder er bij stil te staan. Beide verwijzen ze naar de werking van ons bewustzijn en gewaarzijn, maar we weten er gemiddeld genomen bar weinig van.

We kunnen bewust zijn van een ervaring, maar we zijn onwetend van ons ervaren. Dat geeft al snel aanleiding tot misverstanden en onwerkelijke opvattingen.

''Geest is voor mij God ervaren'' zei Jetty in onze meditatieavond. Binnen de context van Boeddhisme zou ik God gelijkstellen met Boeddhanatuur of de ultieme, voorwereldlijke (pre-mordial) Geest.

Soms vangt je bewustzijn daar een indruk van op, in een flits, spontaan en onverwacht. Je 'ik' wordt van zijn sokken geblazen en je weet niet wat je overkomt. In ieder geval heb je geen woorden die toereikend zijn. ''Over God wil ik zwijgen.''

Die indruk is de ervaring. Dat wat die indruk ervaart is wat we onze conventionele, gewone geest noemen. Over die geest zegt Boeddha: ''Geest is verstoken van geest''.

Geest is helder licht

De geest is verstoken van geest want de geest is helder licht. Wat is dan die geest precies, hoe werkt die? De enige manier om daar achter te komen is onszelf observeren. Als we die geest de hele dag door gebruiken, zelfs als we dromen, dan moeten we daar toch wat van merken, wat waarnemen?

Met 'helder' bedoelt Boeddha dat de geest niet materieel is én dat de geest objecten en verschijnselen kan reflecteren zoals een spiegel iets kan reflecteren. De boom die wij zien is niet de boom zoals die werkelijk is. Wat wij zien is de weerspiegeling van de boom in onze geest. Dat wil niet zeggen dat de boom niet bestaat. Dat doet die zeker wel.

De modder van emoties

Als we in alle rust mediteren en ons innerlijk observeren dan zien we een stroom aan beelden, indrukken en gevoelens voorbij trekken, als op een filmdoek. Dat filmdoek  is onze gewone, conventionele geest. Het doek lijkt te veranderen door wat er op geprojecteerd wordt. Maar het doek zelf is en blijft helder wit.

Dat is ook het geval met onze conventionele geest. Die is als helder water. Alle beelden, emoties, gedachten zijn als de modder die de helderheid van het water vertroebelen. Het water zelf blijft helder.

Wat ons in de hectiek van de dag gebeurt is dat we inhaken op die gedachten, gevoelens en beelden en onze helderheid verliezen.

Na de aanval van Hamas op Israël op 7 oktober 2023, staan de media vol met reacties voor en tegen. De emoties lopen hoog op en worden gerechtvaardigd met allerhande argumenten. Commentaren buitelen over elkaar heen. Natuurlijk, de wereld is geschokt, het drama verschrikkelijk, de moordzucht het lelijke gezicht van de mensheid. Het engagement met de emoties en oordelen vertroebelen de helderheid van geest.

Onnodig te zeggen dat het decennialange conflict tussen Israël en Palestijnen zelf een en al troebel water is.

Geest en bewustzijn

Terug naar onze conventionele geest. Op het filmdoek dat onze geest is, worden onze gedachten, gevoelens en beelden geprojecteerd. Dat gaat in een onafgebroken stroom, gevoed door onze zintuigen en herinneringen. Onze geest staat dus letterlijk en permanent bloot aan indrukken. Hoe neurotisch kun je daarvan worden.

De grote boosdoener is ons bewustzijn en vooral dat deel dat onder de radar van onze waarneming blijft. Bewustzijn heeft  de eigenschap om die indrukken vast te pakken, zich er aan te hechten. We worden ons dan bewust van de ervaring of we stoppen die weg in het rommelhok van het onbewuste.

Wat onze zintuigen aanleveren is, zoals we uit eigen ervaring weten, nogal veranderlijk. De ene ochtend staan we met een zwaar gemoed op, de andere ochtend zijn we licht en blij. Hoe ons bewustzijn daarop reageert is ook nogal veranderlijk. Willen we het weten of doen we alsof ons neus bloedt? We zijn er altijd maar druk mee.

Oorzakelijkheid en mindstream

Wat we ervaren komt niet zomaar uit de lucht vallen. Er is altijd iets aan vooraf gegaan. Er is altijd een oorzaak en omstandigheid. Elk moment van de geest is het gevolg van het voorgaande moment, zoals een film juist film is door de opeenvolging van beelden die elkaars oorzaak en gevolg zijn. Die film is wat boeddhisten noemen de mindstream, de geeststroom.

Juist omdat elk moment van de geest ontstaat door voorafgaande oorzaken en omstandigheden, kan de geest een andere ervaring mogelijk maken door het veranderen van oorzaak en omstandigheid. Een verwarde geest kan een heldere geest worden. Verward en helder tegelijk? Dat kan niet!

Mediteren op je geest

Ga nu weer eens mediteren, richt je aandacht op je innerlijke rust en vrede. Laat alle gedachten en indrukken voor wat ze zijn. Je ervaart de ontspanning in je lichaam, de kalmte in je hoofd, de rust in je hart.

Is er nu iets dat je kunt aanwijzen als geest, als iets wat een eigen vorm en inhoud heeft, onafhankelijk is, niet onder invloed van een omstandigheid is, geen oorzaak heeft? Er is alleen stroom, beweging en verandering. Geen geest te bekennen.

Dat is wat boeddha bedoelt met 'de geest is verstoken van geest.' Als je op zoek gaat in jezelf, in je meditatie naar iets wat je geest kunt noemen, vind je niets. Er is alleen beweging, verandering, een stroom projecties. We zeggen dan dat de geest leeg is, geen eigen substantie heeft, geen vast omlijnde vorm en inhoud, maar alleen bestaat afhankelijk van oorzaak en omstandigheid.

Bestaat de geest dan wel? Zonder geest zou ik dit niet kunnen schrijven jij zou er niet over nadenken. We zouden niet kunnen zeggen hoe leuk de barbecue gisteren was, noch andere ervaringen kunnen delen. Geest bestaat, maar alleen in afhankelijkheid.

Vorm is leegte, leegte is vorm

Hier raken we aan een fundamentele opvatting in boeddhisme. Die vinden we in een zin van de hart-sutra: 'Vorm is leegte, leegte is vorm.'  Alles wat vorm heeft in ons universum is ontstaan door een oorzaak en is dus afhankelijk ontstaan door oorzaak en omstandigheid. Een appel is er niet zomaar. Die heeft een appelboom nodig om te ontstaan.

Verzin er zelf nog maar tig voorbeelden bij. Dat is de betekenis van leegte, géén onafhankelijk ontstaan en bestaan.

Trouwens, zonder het woord appel zou dat ronde ding een ding zonder betekenis voor ons zijn, we zouden niet weten dat het een appel is. Woorden doen ertoe! Die betekenis krijgt dat ronde ding ook door het geheel waar het deel van uitmaakt: het blad bestaat niet zonder tak, de tak niet zonder de stam, de stam niet zonder de wortels, de appel niet zonder bloesem. Het geheel maakt de boom tot een boom en de appelboom tot een appelboom. Koop je een appel dan koop je haar hele geschiedenis.

Samenvatting

Kort samengevat:  Wat we alledaags verstaan onder geest is niet materieel en heeft het vermogen gedachten, gevoelens en indrukken bewust te maken en zich ermee te vereenzelvigen. (ik ben blij; ik heb pijn) De fundamentele aard van de geest is leegte, afwezigheid van een onafhankelijk, eigen zijn. De mogelijkheid tot veranderen is daarmee een gegeven.

De grootste illusie waaraan wij ons maar met pijn en moeite kunnen en willen ontworstelen is die van een onafhankelijk Zelf, een absolute identiteit, een zelf gekozen bestaan. Deze illusie is oorzaak van alle menselijke drama's, groot en klein. Daarover een ander artikel. Maar eerst nog de twee andere Yoga's.