Sprinkhanen, langs de afgrond en vijf krachtige middelen
In Oaxaca, in een smoezelig cafeetje, word ik dronken. Ik krijg gefrituurde sprinkhanen aan de bar, ernaast twee glazen tequila en een schaaltje zout. Dan nog een keer, nog een keer, de avond lang. Ruige, donkere kerels schenken me het ene glas na het andere nu ze weten dat ik geen gehate Amerikaan ben maar een bleke gringo uit Nederland. Johan Cruyff zijn naam is groot! Ik kan nog net mijn hotel vinden.
Het is mijn laatste avond in Oaxaca. Op het busstation ontmoet ik een Frans stelletje. Ze gaan naar Porto Angel. Het schijnt daar heel aangenaam te zijn. Ik besluit mee te gaan. Wie weet kan ik het met haar aanleggen. Als alleen reizende backpacker word ik verliefd op elke vrouw met wie ik langer dan een uur verkeer. Deze rit gaat langer duren, dwars door de bergen naar de zwoele warme stranden aan de Pacific. Dus wie weet.
Het wordt een gedenkwaardige rit in een bus met gebroken ramen, versleten stoelen en rokende diesel. Er loopt nu een redelijke weg zie ik op Earth. Maar in 1980 is de N175 hoog in de bergen een modderig karrespoor waar de bus doorheen ploetert. We rijden heel wat keren langs een ravijn. Niemand van de inheemse passagiers die zich druk maakt. Ze houden hooguit hun krijsende kippen en grote salamanders wat steviger vast zodat die niet door de bus heen denderen.
Dan stopt de bus. De regen komt met bakken uit de lucht, een grijs gordijn. Het gaat schemeren. Iedereen moet uitstappen en ik zie waarom. Een haarspeldbocht. De wielen staan een halve meter van de rand van de weg die nu een en al modder is. Daarnaast een gapende diepte.
Op het randje
De buschauffeur dirigeert iedereen naar de achterkant. We duwen met man en macht, zorgen dat de bus niet achteruit en de wielen niet over de rand glijden. Tergend langzaam kruipt de de oude bak door de bocht, houdt zijn grip en rijdt zachtjes een paar meter omhoog. De Fransen en ik slaken een zucht van verlichting. Maar verder praat en doet iedereen alsof dit de gewoonste zaak van de wereld is. God waakt over ons en als we elkaar helpen komen we veilig langs de afgrond.
De rand van de afgrond heeft twee kanten: het veilige terrein en de diepte waarin we niet willen vallen. Als deze busrit een spiegel is van mijn innerlijke werkelijkheid, wat zijn mijn innerlijke randen van de afgrond? Wat is mijn veilige terrein en wat is de diepte die ik liever vermijd?
Reflectie
Joan Halifax helpt mij om op deze reis te reflecteren. Wat zorgde voor een veilige tocht langs de afgrond? Ik noem maar: de kennis en vaardigheid van de buschauffeur, de rust van de inheemse passagiers, de bereidheid om te helpen en niet aflatend plezier. Het had ook anders kunnen gaan: angst, paniek, schelden en beschuldigen tot fysieke agressie aan toe.
Op het randje zijn we meestal bang. We weten niet wat de diepte inhoudt, we verwachten er niet veel goeds van: we zouden dood kunnen vallen. Onze natuurlijke reactie is afstand nemen van de afgrond, veilig terrein opzoeken. Bij elk gevaar doen we dat. We kunnen ons verstand gebruiken en mogelijkheden onderzoeken om het gevaar uit de weg te ruimen. Bij deze reis gebeurde dat gelukkig.
Twee soorten reacties
Het had ook anders kunnen aflopen. Passagiers of de chauffeur schieten in de angst door de diepte, door hoogtevrees. Ze voorzien dat ze neerstorten, benen breken, de dood vinden en alles wat je daaromheen maar kunt indenken. Het is nog niet zover, maar het kan gebeuren. Ze zien en voelen het in hun voorstellingsvermogen. Door de angst verlamd weten ze niet hoe te handelen en de bus glipt weg.
Twee soorten angst: reële angst voor een reëel gevaar en een angst voor een ingebeeld gevaar. Die laatste angst heeft de eigenschap het gevaar vele malen groter en onoverkomelijker te maken dan de situatie feitelijk is. Ik denk dat je zelf wel voorbeelden uit je leven kunt bedenken. Want wie gebeurt dit nu niet een keer?
We raken verlamd, in paniek, verliezen het zicht op de werkelijkheid en verzinnen manieren om een by-pass te maken. Anders gezegd: we onderdrukken de angst met pseudomaatregelen om maar aan de veilige kant van de afgrond te blijven. Maar juist dan glipt de bus de diepte in.
Vijf krachtige middelen
Tijdens deze reis naar een ontspanning belovende zeekust bleven ons rampen bespaard doordat de mensen, bewust of onbewust, op een positieve manier vijf krachtige middelen inzetten. Middelen waarvan het juiste gebruik geleerd wordt door zo nu en dan in een ravijn te storten.
- Altruisme
- Empathie
- Integriteit
- Respect
- Betrokkenheid
Altruïsme
Veel altruïsme is nader beschouwd egocentrisch: aardig gevonden worden. Er beter van worden. Of vrouwen altijd ter wille zijn als een uitruil voor warmte en seks. Besmeurd altruïsme, een schone schijn.
De balans kan ook naar de andere kant doorslaan. Altruïsme krijgt dan pathologische trekjes, het wordt extreem: jezelf weggeven, over je eigen grenzen gaan. Daar zit altijd een angst achter, geen nee durven zeggen, angst egoïstisch bevonden te worden of andere van zulke gedachten.
Beide manieren van doen zijn een reactie om aan de veilige, comfortabele kant te blijven. Oprecht altruïsme is radicaal, brengt ons de diepte in waar naast onze demonen ook de liefde woont.
Jezelf minder maken opdat de ander meer wordt is een richtlijn van zowel Jezus als Boeddha. Maar dat betekent niet jezelf zover wegcijferen dat je eraan onderdoor gaat. Je moet zelf in goede conditie blijven om een ander bij te staan. Mantelzorgers weten er alles van. Het minimum aan altruïsme is leven met de intentie én het gedrag om de ander geen schade toe te brengen.
Empathie
Empathie noemt Joanne Halifax een tweede rand waaraan je je leven leert. Dat overkwam mij in onze therapiepraktijk De Eenhoorn. Het werd mij teveel: de emoties van mijn cliënten invoelen om te ontdekken wat zijn meemaakten, wat hun pijn was. Tegelijkertijd alle emoties van een net begonnen relatie met direct twee kinderen ter wereld brengen. Een emotionele en fysieke rollercoaster. Ik hield het zes jaar vol. Toen klapte ik in elkaar. Maar nog wilde ik het niet weten. In zo’n situatie moet je geen ingrijpende beslissingen nemen. Ik deed het wel: we emigreerden naar Frankrijk. Vrienden die ons bezochten merkten op dat ik als een zombie rondliep. Ver weg van de werkelijkheid.
Ik ben niet de enige. Veel zorgverleners, leraren, ouders lijden aan hetzelfde euvel. Ze worden verteerd door te veel empathie, door te veel druk en stress, door een gevoel van tekortschieten. Ze gaan zich leeg en waardeloos voelen en zijn niet meer in staat om hun werk en opvoeding met mededogen en liefde te doen. Ze kunnen eenvoudigweg niets meer geven. Op die bodem aangekomen begint een nieuw leven.
Kleur en plezier op het grote plein in Oaxaca, Mexico.
Integriteit
Teveel integriteit maakt een moraalridder van je. Met te weinig integriteit kun je gemakkelijk in bedenkelijke zaken terecht komen. Egocentrisme staat op gespannen voet met integriteit. Het ego kan de moraal gemakkelijk aan zijn laars lappen als hem dat zo uitkomt. Over de sterkeren vorm, narcisme, maar helemaal niet te spreken. Ik herinner me een psychiater die de leiding had over de jeugdzorginstelling te Zetten. De man heeft jarenlang jonge meisjes seksueel misbruikt. Geen voorbeeld van integere beroepsuitoefening. Maar tegelijkertijd heeft hij de integriteit van de meisjes vernietigd. Een van hen is jarenlang client van mij geweest. Moraliteit was voor haar geen leidend begrip meer, ze wist niet meer hoe ze in de maatschappij kon staan. Integriteit naar jezelf is misschien wel het belangrijkste. We brengen grote en langdurige schade toe aan een medemens wanneer we zijn of haar integriteit vernietigen. Dat maakt kinderporno zo weerzinwekkend. Het schaadt de misbruiker én het kind. Het vernietigt van beiden het gevoelsleven.
Respect
Respect is voor mij het zusje van integriteit. Respect vraagt van je dat je een ander ziet in wie die is. Je hebt respect voor de integriteit van de ander. Respect naar elkaar is de basis voor een veilige en betrouwbare omgang met elkaar. Het respect voor mijn eerste Tibetaanse leraar Sogyal Lakar Rinpoche verdween massaal toen zijn jarenlange seksuele misbruik en agressief gedrag bekend en bewezen werden. Vooral voor beroepen waarin mensen tijdelijk een afhankelijkheidsrelatie met iemand aangaan is respectloosheid zeer schadelijk. Om maar niet te spreken van ouder-kind relaties waarin misbruik, vernedering en geweld voorkomen. Kinderen hebben soms hun hele leven nodig om daarvan te herstellen als dat al lukt.
Betrokkenheid
Engagement of betrokkenheid maakt van ons actief handelende mensen. We denken niet alleen, we handelen ook naar ons inzicht en gevoel. Betrokkenheid geeft zin en betekenis aan wat we voelen en doen. Je kunt natuurlijk betrokken zijn bij een criminele organisatie. Dat is ook engagement, maar zonder respect, integriteit en altruïsme. Betrokkenheid op jezelf of je gezin, kan angst opleveren, zoals nu de boeren gebeurt. Zij voelen hun directe toekomst bedreigd. Betrokkenheid kan tot extreme situaties leiden zoals de protesten in Hongkong laten zien. Zo’n betrokkenheid veroorzaakt gemakkelijk blikvernauwing, respectloosheid en kan afbreuk doen aan een integere rechtstaat.
In organisaties kan de betrokkenheid mensen ertoe brengen om veel te veel overwerk te doen. Soms gebeurt dat onder druk van managers, soms onder druk van te weinig personeel zoals in de zorg. Zulke situaties doen meestal afbreuk aan de betrokkenheid. Die verhuist dan ergens anders heen. Mensen passen er wel voor om voor een tweede keer burn-out te raken.
De balans staat nooit stil
Ik heb het nooit gemakkelijk gevonden om een juiste balans aan te houden, zowel naar mensen individueel als naar groepen en organisaties waarvoor ik gewerkt heb. De ene keer gaf ik te veel en ging in over mijn grenzen heen. Andere keren dacht ik vooral aan wat er voor mijzelf in zat en hield ik angstvallig mijn grenzen dicht voor anderen.
Een stad, zoals elk ecosysteem, groeit aan haar grenzen. Daar is het meestal een drukte van belang met nieuwe bouwwerken, de aanleg van wegen, winkelcentra e.d. Voorbij de grenzen is er een andere wereld, van weilanden, bossen, natuur. Op de grens ontmoeten die twee werelden elkaar. We beginnen nu pas langzamerhand te beseffen dat die twee werelden in relatie tot elkaar staan. Mensen mogen de natuur niet te veel terugdringen. De natuur moet ruimte geven aan de mensen.
Grenoble, ingeklemd tussen de natuurparken
Als we goed waarnemen zien we dat er altijd heel veel grensgevechten zijn. Naar mijn idee zijn dat weerspiegelingen van onze innerlijke grensgevechten. Elke keer wanneer we te veel in extremen terecht komen doet dat pijn, raken we teleurgesteld en proberen we wegen te zoeken die ons gelukkiger maken. Dat is ons pijnlijke maar onvermijdelijke leerproces waarmee we ontwikkelen, wijzer worden en meer mens worden.
Zelfs kleine, schijnbaar onbeduidende grensgevechten kunnen ons leren wie we zijn, kunnen ons sterker maken en meer mens, net zoals we onze spieren kunnen trainen om meer te kunnen dragen. We kunnen altijd sterker en geheeld uit de strijd komen, hoe gehavend we ook geworden zijn.
In andere woorden, uitglijden op de rand van de afgrond en naar beneden donderen hoeft geen rampzalig eind te zijn. En eerlijk gezegd, ik ben heel wat keren naar beneden gedonderd, meestal omdat ik mijzelf te groot dacht. Maar, ik leef nog. Dat is niet zozeer mijn eigen verdienste. Ik heb, nog steeds, veel helpers onderweg. Vooral kleinkinderen zijn een geweldige en onvoorwaardelijke spiegel. Daarvoor waren het mijn cliënten die mij vooral leerden zwijgen en luisteren. En nu, met 72 jaar, leer ik nog steeds in verwondering aan het wonder van mijn vrouw. Zoals de goudzoeker volhardend zijn korrels goud zeeft, zo kunnen wij in de meest moeilijke omstandigheden onze goudkorrels vinden. Die heten dan bijvoorbeeld eenvoud, veerkracht en wijsheid.
In retrospectief word ik herinnerd aan iets wat groots aanwezig in onze levens is, zo overduidelijk dat we eraan voorbijgaan. Iets waardoor we de storm en modder van ons moeilijkheden en pijn kunnen doorstaan én te boven komen. Iets waardoor we onze vrijheid weer kunnen heroveren, waardoor we met kracht en moed weer langs de afgrond durven Dat is de onnoemelijke kracht van mededogen. ‘De meeste mensen deugen’ schrijft Rutger Bregman. ‘Mensen worden geleid door mededogen’ zegt Boeddha. In een volgende blog ga ik diep in op deze kracht van compassie.
