Wat wij kunnen leren van Boeddhisme

De luie leerling. 

Als je mij vraagt 'Wat kunnen wij leren van het boeddhisme' zijn er lange en korte antwoorden. Eerst het lange. Terugkijkend op de tijd tussen mijn eerste kennismaking met Boeddhisme in 1974 op het strand in Schiermonnikoog en de 42 daaropvolgende jaren, ben ik dankbaar. Het heeft mij veel geholpen in mijn persoonlijke ontwikkeling en bewustzijn, het heeft mij vreugde gebracht, gelijkmoedigheid en geduld geleerd, mijn liefde en mededogen zijn een ietsje gegroeid.

Tegelijk ben ik altijd onafhankelijk en kritisch kunnen blijven, mede dankzij mijn vrouw Anne-Marie met wie ik zowel de meditatie als de dharma heb kunnen delen. Na 10 jaar retraites en lessen gevolgd te hebben bij de bekende en onttroonde Tibetaanse leraar Sogyal Rinpoche, besloot ik in 1990 om geen lid meer te zijn van Rigpa-sangha, de gemeenschap rond hem, en mijn eigen pad te volgen. Ik was een luie leerling en dat ben ik eigenlijk nog steeds.

Boeddhistische taal

Boeddhisme is niet gemakkelijk en de Tibetaanse Dzogchen al helemaal niet. Het vraagt doorzettingsvermogen, een zelf-gewilde discipline en een sterke motivatie die om herhaaldelijk opfrissen vraagt zonder rigide of fundamentalistisch te worden.

De laatste jaren geef ik meditatielessen in een christelijke omgeving. Dat vind ik boeiend en uitdagend. Het confronteert mij met mijn Rooms-Katholieke achtergrond. Die keer ik nu niet de rug toe, zoals ik dat na het verlaten van het seminarie heb gedaan – ja, ik wilde missionaris worden, hoe sterk is dat als 12 jarige – integendeel, ik zoek de verbinding en hernieuwde betekenis.

In die omgeving ondervind ik hoe sterk taal is. Bewust waarnemen, denken en overwegen maakt gebruik van taal, drukt zich daarin uit. Voor wie opgevoed is met concepten over God, Jezus, de bijbel en zich de christelijke leerstellingen eigen heeft gemaakt in denken en doen, daarvoor is anders denken heel pittig. De taal die geleerd is laat dat bijna niet toe, want die taal is doordrenkt met christelijke woorden, uitdrukkingen, betekenissen, rituelen, geboden en verboden.

De Himalaya cultuur: harde lessen

Ik kan me heel goed voorstellen dat boeddhistische taal voor Nederlanders nietszeggend is. Zelfs na 4 decennia boeddhisme vind ik het nog echt moeilijk om de kernbegrippen goed te doorgronden en te beleven. Het wordt nog een graadje moeilijker als in de beoefening visualisaties gedaan worden. Wie als niet boeddhist Tibetaanse mantra's hoort en mandala’s ziet, wordt overvallen door een gecompliceerde rijkdom aan symbolen, kleuren en vormen die niet alleen boeddhistisch zijn maar ook voortkomen uit de Tibetaanse Himalaya cultuur.

Die Himalayacultuur is een harde cultuur, daar is niets romantisch aan, al willen wij daar wel graag zo naar kijken. Een misstap op een smal bergpad en je ligt in het ravijn. Een Yak verliezen onderweg is een maand geen eten. Te laat zaaien of oogsten berooft een heel dorp van mondvoorraad. Zo’n omgeving vraagt om alert zijn, om helderheid van geest, om voeten op de grond en luisteren naar en leven met de natuur. De onherbergzaamheid leert je al gauw harde lessen en maakt nederig, realistisch. Leven en dood liggen vlak naast elkaar. De toekomst wordt bepaald door wat je vandaag doet en van gisteren geleerd hebt. En dat alles speelt zich af in de oneindige ruimte rond de bergtoppen waarin verandering tijd tot een loos begrip maakt.

Romantisch is dat niet en ook al helemaal niet heldhaftig. Ook de mensen in de Himalaya wensen een beter leven voor zichzelf en hun kinderen. Ook zij zoeken naar meer comfort en minder lijden. Maar anders dan wij ondervinden zij de gevolgen van hun handelen, direct, ogenblikkelijk bijna en onontkoombaar. Zij hebben daardoor een diep besef van verantwoordelijkheid omdat het eigen denken en doen niet alleen henzelf raakt maar ook kinderen, familie, dorp en klooster.

Alsof dat nog niet genoeg is heeft China hun land bezet en heeft er duizenden Han-Chinezen gedwongen geïmporteerd met de bedoeling de vrijheidslievende Tibetaanse cultuur in het gareel te dwingen. Wie de bezetting van Nederland nog meegemaakt heeft voelt een beetje hoe dat moet zijn.

Waar kunnen we landen?

God is dood. Een uitspraak die bekend geworden is door Nietzsche. Maar al sinds begin 1800 bogen vele , veelal Duitse filosofen zich over de vraag naar God’s bestaan: Hegel, Kant, Kierkegaard, Mainländerd, Fichte, Kierkegaard, Sinds de Verlichting mocht gedacht worden wat niet eerder gedacht mocht worden. De bodem begon onder onze voeten langzaam te verschuiven.

Alle mensen zoeken een beter leven. Dat is een open deur. De vraag is alleen waar dat betere leven te vinden is. Nu God op sterven na dood is in Nederland vertrouwen we steeds meer op technologie als aanjager van onze welvaart en comfort. Waarschuwingen als die van de Club van Rome in 1972 die de grenzen van de groei aangaven, slaan we en-masse in de wind.

Wat we materieel verwerven heeft grote duistere keerzijden zoals Bruno Latour in zijn essay ‘Waar kunnen we landen?’ laat zien: grote migratie, grotere kloof tussen arm en rijk, meer milieuschade. Dat zijn nog maar de uiterlijke en zichtbare kanten, wegbereiders voor fascisme zoals Madelaine Allbright, voormalig minister van buitenlandse zaken onder Bill Clinton, laat zien in haar gelijknamige boek.

Het korte antwoord

Verwarrende rijden, zeker. We bevinden ons in een emotionele rollercoaster waar heel veel mensen geen raad mee weten. Kees Boele, bestuursvoorzitter van de HAN zegt dat 26% van zijn studenten met de ziel onder de arm rondloopt. Ze voelen opgejaagd onder de alsmaar toenemende druk om aan de dwangbuis van prestatienormen te voldoen. Verder voelen zij zich leeg van elke zin en betekenis. Ironisch genoeg is die dwangbuis gemaakt door dezelfde studenten die in de jaren 60 en 70 de universiteiten en academies bezetten om uit hún dwangbuis te breken.

Boeddhist, Kill the Buddha!

Nu het korte antwoord op je vraag 'Wat wij kunnen leren van het boeddhisme' Ik citeer de oude zenmeester Linji Yixuan (866): ‘Kill the Buddha’. Hij bedoelde dat elke voorstelling die je van Boeddha maakt tussen jou en Boeddha in staat. Zulke voorstellingen, mentale factoren zoals ze genoemd worden, zijn de grootste obstakels voor verlichting en verlossing. Dat zegt ons christenen niet zoveel. Dus boeddhisme, zouden we daar iets van kunnen leren?

Als een technologische en materiële levenswijze ons de das omdoen, waar vinden we dan een oplossing? Hoe moeten en kunnen we dan leven, wat biedt ons dan geluk en welbevinden? Die oplossingen zijn er, maar dan moeten we wel leren luisteren en durven experimenteren.

Na ons de zondvloed?

Zolang we vasthouden aan onze eigen denkbeelden en gewoonten komen we niet verder. Juist die hebben ons nu in de problemen gebracht. Je kop in het zand steken of de moeilijkheden bagatelliseren helpt ook niet veel. Dat is wel wat er nog op grote schaal gebeurt.

Met name de rijken en machtigen op deze aarde, de bezitters van oude industrie, bedenkers en propagandisten van de vrije markt, kapitalist én communist, doen alsof hun neus bloedt. Zij trekken zich terug achter hun hoge muren, hebben hun veiligheidsmaatregelen genomen en laten het gepeupel creperen. ‘Na ons de zondvloed, wij zitten droog’ beschrijft hun onverschillige en inhumane houding het beste. Dat is weliswaar van alle tijden, maar nog nooit op zo’n grote, wereldomvattende schaal.

Verwarrende tijden? Zeker, maar ook tijden om razend en wanhopig te worden. De globalisering van de economie heeft als resultaat een enorme verwevenheid van financiële, juridische, sociale en ecologische factoren. Als één van de factoren gaat kraken, schudt de gehele wereld op haar grondvesten De crisis van 2008 met de hypothekenzeepbel liet daar al iets van zien. Waarom toch al deze ellende?

Is God toch niet dood?

Wat kunnen wij doen? Wij zijn geen heiligen zoals moeder Theresa die onvermoeid met geweldige energie heel haar leven wijdde aan projecten voor de meest armen en zieken. Of zoals Nelson Mandela die onvoorstelbare moed opbracht om ondanks jarenlange gevangenschap niet verbitterd en wraakzuchtig te raken maar over de partijen en conflicten heen wist te kijken.

Wij moeten ons richten naar wat binnen de grenzen van ons vermogen ligt. Maar misschien zijn die grenzen veel ruimer en kunnen we veel meer dan we denken. Wat beperkt ons dan? Ook dat is een goede vraag om aan Boeddha of aan Jezus te stellen. Een westerse zen boeddhistische non, abdes Ani Trime, stelde het zo: ‘Elke gedachte die wij hebben schept onze toekomst’. Is het misschien de moeite waard om te beginnen bij ons eigen denken, onze geest te onderzoeken? Juist dat is het terrein waar boeddhisten al meer dan elke andere religie veel ervaring mee hebben.

Daarnaast is het wellicht praktisch om ons te verenigen. Niet weer een eigen clubje op te richten dat met andere clubjes kan gaan strijden om de waarheid. In Nederland zijn we daar heel goed in. Zouden we niet veel sterker staan als we er in slagen meer inclusief te zijn? Dan zouden we moeten leren om met meervoudige perspectieven om te gaan zonder daar afgronden tussen te creëren.

Tenslotte, wat wij van boeddhisme kunnen leren is vooral dat God nièt dood is. Als we er in slagen door meditatie, contemplatie en studie, ons te ontdoen van beelden over God, uitspreken over God, leerstellingen over God, dan gebeurt ons misschien iets dat ons buiten de grenzen van ons kunnen, buiten de fictie van individualiteit brengt en binnen het beginloze begin.