Zinloos, vrij en alleen

Is zinvol leven vrij leven?

Mijn idee voor dit verhaal kwam toen Yalom weer in mijn leven verscheen. Iemand vroeg me hem te helpen om van zijn verslaving af te komen. Een oud cliënt. Ik dacht hem redelijk te kennen maar zijn verslaving was nooit ter sprake gekomen. Terwijl die toch al jaren geleden begonnen was. Dat heb je met die moderne, kortlopende therapieën die snel succes moeten hebben. Ze zijn net zo symptoombestrijders geworden als de medische wereld vaak is.

Zijn vraag bracht me bij Yalom en zijn existentiële therapie. Ik had het gevoel dat ik de diepte in moest. Rene ten Bos, de afgelopen twee jaar Denker des Vaderlands, heeft niet veel op met diepte. Voor hem bestaat die niet. "We surfen beter op de golven mee. We ontwikkelen ons aan wat in ons leven daadwerkelijk gebeurt, niet door wat we daarover denken. En al helemaal niet wat we daarover zouden moeten, behoren te denken.

Vrijheid is geheimen mogen hebben

Ten Bos noemt de boodschappen over gezondheid als voorbeeld van betutteling en de spanning tussen volk en elite. Een citaat van hem:  ,,Als het om het fysieke lichaam van mensen gaat, spreekt de overheid mensen graag aan. Het volk ‘moet’ gezond eten, genoeg bewegen en ecologisch verantwoord leven. Ik vind het weerzinwekkend als ouderen bij wijze van spreken geen frikandellen meer mogen eten.’’

 "Natúúrlijk moet je mensen wel voorlichten over de schadelijke gevolgen van alcohol of roken bijvoorbeeld. Maar ik heb geen behoefte aan mensen die mij vertellen hoe te leven. Die heksenjacht op rokers, dat houdt niet op bij roken. Straks moeten de vleeseters eraan geloven. Waar houdt die intolerantie op? Vrijheid is geheimen mogen hebben, een sigaret kunnen roken, of eindeloos rookworst kunnen vreten. De rest is bevoogding.’’ Zinvol leven is vrij leven, is jouw eigen leven, lijkt hij te zeggen. 

De valkuil van dualisme

Een ander citaat, ditmaal van Gregory Bateson, ontwikkelaar van het systeemdenken in de vorige eeuw. 

"If we continue to operate in terms of a Cartesian dualism of mind versus matter, we shall probably also continue to see the world in terms of God versus man; elite versus people; chosen race versus others; nation versus nation; and man versus environment. It is doubtful whether a species having both an advanced technology and this strange way of looking at its world can endure." 

Ten Bos neemt als filosoof stelling tegen algemeen aanvaarde opvattingen. Dat is het werk van een filosoof, in twijfel trekken, proberen het zicht te verruimen. Surfen op de golven is ons dagelijkse leven, een kwestie van trial and error. Of we daarvan leren is maar de vraag en afhankelijk van onze bereidheid ons reflectievermogen te gebruiken.

Ik ben dus bij Irvin Yalom terecht gekomen om het diepe in te gaan met mijn vragensteller.

Yalom is geen doorsnee psychiater en psychotherapeut. Hij is vooral een ongelovige die de heilige huisjes van zijn vakgebied, maar ook van zijn joodse afkomst betwijfelt en bevraagt. Er zijn in zijn ogen teveel van zulke huisjes die mensen niet verder helpen, niet gelukkiger maken, teveel bla-bla en geruis veroorzaken.

Existentiële therapie

Existentiële psychotherapie uit 1980 is de neerslag van Yaloms werk. Hij verkent daarin de grondslag van ons bestaan als mens en de mogelijkheden die dat voor psychotherapeutische hulp geeft.

Zijn verkenning bestaat uit vier hoofdstukken:

• Leven en dood, 
• Vrijheid, 
• Zinloosheid
• Isolement.

Het leek mij de moeite waard om die thema's opnieuw te verkennen in een tijd van fake-nieuws, polarisering, populisme en dreigende uitroeiing van ons bestaan. Extinctie, uitroeiing, daarover gaat het laatste boek van Ten Bos.

Ik wil niet in de valkuil trappen dat deze verkenning iets praktisch moet opleveren, een handleiding gaat vormen. Dat leidt te snel tot oppervlakkigheid, meer van hetzelfde, afsluiten van andere vergezichten en verarmen van creativiteit tot inventiviteit.

Mijn zoon, quantumnatuurkundige is daarvan al een exponent als hij zegt: "Wat heb je aan theoretische natuurkunde? Dat is zover van de werkelijkheid"

Persoonlijke reflectie

Existentieel, dat woord verwijst naar ons bestaan. Yalom: existentieel betekent in het kader van psychotherapie niet dat we in het verleden gaan graven. De intentie is om goed door te denken en waar te nemen wat de grond van ons bestaan is.

Wat ervaren we als we geconfronteerd worden met het gegeven van het naakte bestaan. Met 'het gegeven' bedoelt hij dilemma's, zorgen, conflicten die onvermijdelijk behoren bij het bestaan van de mens in deze wereld. Dilemma's die geboren worden uit een leven dat dikwijls zinloos, vrij en alleen is.

De methode waarmee we dat gegeven kunnen onderzoeken is niet moeilijk: het vraagt om diepe persoonlijke reflectie. Maar hebben we nog wel tijd voor deze reflectie? En als we geen tijd inruimen daarvoor is dan het gevolg dat we langs de toppen van de golven scheren en niet meer zien wat ons pijn doet, wat ons angst inboezemt. Komen we dan terecht in een maalstroom van oppervlakkigheden die  ons blind maakt en in de val van onwetendheid laat lopen?

We hebben ook wat andere voorwaarden nodig voor die persoonlijke reflectie. We moeten ons vrij kunnen maken van de dagelijkse beslommeringen, in stilte verblijven, soms zelfs alleen zijn. Alleen dan kunnen we diep reflecteren op onze 'situatie' in de wereld, onze beperkingen, onze grenzen, onze mogelijkheden. We moeten op de grond zien te komen, het fundament onder elk ander fundament om de essentiële, de ultieme structuren te ontdekken van ons bestaan.

Meestal ontdekken we deze onderliggende condities als we op een of andere manier heftig in de knoop zitten of op het randje verkeren, onomkeerbare beslissingen moeten nemen of ons geloof verliezen.

Vier fundamentele reflecties

Yalom beschrijft vier fundamentele reflecties: dood en leven, vrijheid, zinloosheid en isolement.

1. Over dood en leven: ieder mens wil blijven leven, wil zijn eigen bestaan zo lang mogelijk voort zetten tegen de onvermijdelijkheid van de dood in. 
2. Over vrijheid: in de context van bestaansgrond ervaren we vrijheid bewust of onbewust als afwezigheid van externe structuren. Er is geen universum dat de mens orde of grond onder de voeten verschaft. Wij zijn onze eigen grond, hoe zwaar ons dat ook valt. 
3. Over isolement: in deze context gaat het niet om interpersoonlijke gescheidenheid en eenzaamheid of om afgescheiden te zijn van delen van je zelf. In existentiële zin gaat het om een fundamenteel ik-ben-alleen-zijn. Hoe intiem je ook kunt zijn met iemand anders, in de kern ben je alleen, is er geen ander dan jij, blijft er een gat tussen jou en de ander. Dat is een conflictueus spanningsveld. 
4. Over zinloosheid: Als we dan uiteindelijk toch dood gaan, als we onze eigen wereld bepalen, als we uniek en enig-alleen zijn in een onverschillig universum, welke betekenis heeft ons leven dan? Hoe zullen en kunnen we leven? Zijn we niet meer dan zinzoekende wezens in een universum zonder zin? Een tevergeefse missie?

In dit verhaal beperk ik me verder tot vrijheid en verantwoordelijkheid. De andere thema's komen later aan de orde.

Vrijheid met verantwoordelijkheid.

Dat is vrijheid van intentie, van verlangen, van keuze. Van verandering. Maar eerst over verantwoordelijkheid. Yalom beschrijft een ervaring toen hij in een tropische lagoon aan het snorkelen was. Hij besefte ineens dat alle mooie koralen, alle mooie vissen, al het mooie licht slechts een ervaring waren die hij zelf creëerde. Koralen noch vissen hebben die notie, vinden iets over hun vorm en kleur. Laat staan dat zij de ervaring van Yalom konden delen.

Dit is het eerste wat wij blijkbaar doen: we categoriseren onze waarneming en ervaring onmiddellijk als iets aantrekkelijks of iets waar we negatief over zijn, wat we willen afstoten. Geeft dat houvast en identiteit? In ieder geval scheppen we ons daarmee een wereld van plussen en minnen die uiteindelijk ons gedrag bepalen. In het boeddhisme wordt dit de illusie van het ego genoemd.

Het laat de koralen koud of wij ze mooi of lelijk vinden. Ze bestaan eenvoudig, ze zijn er. Trekken we dat door dan laat het onze planeet koud wat we van haar vinden. Toch wijst Bruno Latour in zijn essay ' Waar kunnen we landen?'  er op dat de aarde nu gaat meespelen. Ze antwoord op onze dadendrang met aardbevingen, met tsunami's, met onvoorspelbaar weer.

Ik denk dat hij bedoelt dat we nu wereldwijd gaan merken dat onze vrijheid gevolgen heeft waar wij en wij alleen verantwoordelijk voor zijn. Zonder ons waren er misschien andere gevolgen in het bestaan van de planeet, maar deze gevolgen hebben we zelf in het leven geroepen.

Ook ons individuele leven wordt bepaald door de keuzes die we maken, door wat we aantrekken of afstoten. Niet in  metafysische zin  maar concreet door het vastleggen en bepalen van onze ervaring. De mens is gedoemd tot vrijheid, zegt hij met Sartre. Gedoemd om te kiezen. Een mens kan niet niet kiezen.

Sartre, Kant en Heidegger

Ik kan me de passage uit de novel Nausea  van Sartre herinneren uit mijn jonge jaren. De hoofdpersoon zit op een bankje in het park en zomaar ineens worden alle vormen vloeibaar en stromen in elkaar over tot één bestaan. Niets had meer een eigen bestaan, onafhankelijk van iets anders. Er was geen boom meer die als boom bestond, noch een zeemeeuw die als zeemeeuw bestond. Er was alleen het bestaan zelf. En toch, tegelijkertijd was er de boom, was er de zeemeeuw. Hoe paradoxaal. In het boeddhisme wordt dit een inzicht van de relatieve en de absolute werkelijkheid genoemd.

Kant wijst op iets dergelijks als hij zegt dat de aard van de geest blijkbaar op een wetmatige manier alle zintuiglijke indrukken uit het onbenoemde ruimtelijke ordent en coördineert tot een subjectieve ervaring en betekenis.

Ook Heidegger legt de nadruk op de tweevoudigheid van de menselijke natuur met zijn 'Dasein':

Het individu is 'daar' maar bepaalt tegelijkertijd wat 'daar' inhoudt. Het ego is enerzijds een object in de wereld. Tegelijkertijd bepaalt hij, is hij verantwoordelijk voor zichzelf en die wereld.

Je kunt ook zeggen: elk individu is hoe dan ook verantwoordelijk en is tegelijkertijd vrij om die verantwoordelijkheid op eigen wijze in te vullen. Daarmee is hij (of zij) dus verantwoordelijk voor zijn eigen leven, zijn daden en zijn falen. (dat laatste is de bron voor schuld. Dat komt later)

Nog compacter gezegd: je bent niet zozeer verantwoordelijk voor wat je kiest maar dat je kiest. Dat kan heel angstaanjagend zijn. Zoiets als de donkere nacht van de ziel. Een oer-angst.

Daarom kiezen we er dikwijls voor om te doen alsof we niet kiezen. Of om te doen alsof we de manier waarop we in de wereld staan niet zelf gekozen hebben. Natuurlijk, de omstandigheden zijn de omstandigheden. Maar hoe we daarop reageren, hoe we die beleven, dat is onze keuze, onze vrijheid. Er is geen autoriteit, geen guru, geen leider, niemand die dat voor ons kan doen.

Je leven waarde geven

Wat zijn de implicaties daarvan? Het is bon-ton om te roepen dat mensen verantwoordelijk en accountable moeten zijn. Dat is dikwijls gemakkelijk zwaaien met een begrip dat instrumenteel ingezet wordt. De paradox loert om de hoek. Zeggen dat jij verantwoordelijk moet zijn ontneemt jou de beslissing om dat te zijn. Maar tegelijkertijd, uit existentieel oogpunt, ben je sowieso al verantwoordelijk. Niemand hoeft je dat in te wrijven.

Meestal worden dat soort kretologieën gebruikt om mensen in het gareel te krijgen, productiever te maken, dossiers op te bouwen, en tal van andere doelen. Met vrijheid is het dan slecht gesteld. Het laat zien hoe diep het idee over en het verlangen naar vrijheid gaat én hoe moeilijk het in het dagelijks leven de waarde te geven die het voor ieder van ons heeft.

Reflectie oefening

Ik nodig je uit om eens na te denken over dit verhaal. Het beste kan dat m.i. door jezelf verhalen te vertellen uit je eigen leven. Periodes, momenten waarop we het hels moeilijk vonden om te kiezen. Momenten waarop we liever weg gekeken zouden hebben. Periodes waarin de de verantwoordelijkheid liever bij een ander legden. Deel die verhalen eens met anderen. Je zult verrast zijn over hun verhalen.

Pas als we onszelf in deze naaktheid durven te zien, kunnen we misschien zien hoe het met sociale en maatschappelijke dilemma's gesteld is. We moeten als het ware eerst leren kijken voordat we kunnen zien.