Dit is de tekst van de 2de meditatieavond van de herfstcyclus in Rheden op 28 september 2021. Maakt dit je nieuwsgierig naar meer dan ben je altijd welkom. Lees hier meer over de meditatiecyclus. De foto is van Miguel-Oros (Unsplash)
Wat noem ik bewustzijn met dubbelspoor?
Kort gezegd komt het neer op
- Jezelf kennen
- De wereld kennen
Grote lijnen en details
Ik heb de neiging daar heel veel over te vertellen. Maar ik wil voorkomen dat ik jullie vol stop met informatie. Dus we zullen steeds even 10 minuten de tijd nemen om te reflecteren op het verhaal. We zien dan wel waar we uitkomen.
Ik ben iemand die meer van de grote lijnen houdt dan van het detail. Dat laatste is mijn vrouw Anne-Marie meer. Die houdt het dichtbij. “Hoe is het voor haar? Hoe is het voor hem? Hoe is het voor de kinderen, voor de kleinkinderen, voor de families, voor de buren?”
Dat heb ik niet. Maar het is wel heel dicht bij het begin waar zich emoties, kennis en bewustzijn afspelen. Van individu springt dat over naar gezin, naar familie, naar dorp, naar stad, land en zo verder.
Mijn ‘make-up’, mijn kwaliteiten zijn meer gericht op die grote lijnen. “hoe kun jij je individuele bewustzijn en ervaring verbinden met steeds grotere gehelen?”
Vrijheid en ruimte
Mijn moeder zei toen ze Anne-Marie voor het eerst ontmoette: “Pas wel op. Hans heeft veel vrijheid nodig.” Dat is zo, maar eigenlijk ligt daarachter een andere behoefte: ik heb eerder ruimte nodig dan vrijheid. Die liggen wel in elkaars verlengde.
Als kleine jongen was ik het liefste buiten en zwierf ik door de polders rond Overschie, waar ik opgroeide. Ik kon urenlang wegdromen aan de oevers van slootjes en langs de Schie kijken naar libellen, vogels en vissen. Ruimte én een lege geest.
Helder weer en heldere geest
Om ver te kunnen zien heb je helder weer nodig. Geen mist. Zo is het met mijn geest ook en waarschijnlijk met die van iedereen. Zo bijzonder ben ik immers niet. Om goed zicht te hebben op wat zich in jezelf en daarbuiten afspeelt moet je geest helder zijn, leeg als een wolkeloze, blauwe hemel.
Dat is waarom ik bij de boeddhisten beland ben. Bij toeval, zoals dat meestal gaat. Ik kreeg de opdracht om een artikel te schrijven over stervensbegeleiding. Daar was niet veel over bekend in Nederland. Ik had een gesprek met mensen van de Shanti Nilaya beweging die het werk van de Zwitserse psychiater Kübler Ross hier brachten. Verder was er nog niets.
Gelukkig stuitte ik op een aankondiging van de Kosmos, New-Age centrum in Amsterdam. Een week lang zou daar een Tibetaanse leraar komen spreken over het Tibetaanse Dodenboek. Die leraar was Sogyal Rinpoche en hij zou voor de volgende tien jaar mijn root-guru worden zoals je eerste leraar genoemd wordt.
Trainen van de geest
Het belangrijkste wat ik daar geleerd heb is het trainen van mijn geest. Daar komt een hoop bij kijken. Maar ik kan je verzekeren dat het de moeite waard is. Ook zonder alle tibetaans-culturele rituelen. Voor Tibetanen zijn die betekenisvol, voor ons meer een folklore.
Een heldere geest is een open hemel, het spiegelend oppervlak van een stil bergmeer. Het filmdoek wat van zichzelf wit en leeg is. Een heldere geest is vrij van mist en wolken, van laaghangende emoties, winderige gedachten, stormachtige vooroordelen en opvattingen en andere elementen die het zicht belemmeren.
Een heldere geest zet je stevig met je voeten op de grond, maakt een spirituele strijder van je. Niet omdat je vecht maar omdat je alles onder ogen durft te zien. Je gaat niets uit de weg. Geen innerlijke duivels noch uiterlijke.
Kantelpunt in de geschiedenis
Zo’n onwankelbare geest zullen we hard nodig hebben, nu meer dan ooit tevoren. We leven op een kantelpunt in de geschiedenis van de mens. Dat hoef ik denk ik niet toe te lichten.
Veel mensen zijn onzeker, angstig voor wat er komen gaat. De mentale gezondheid en stabiliteit holt achteruit, zeggen onderzoekers in de GGD. Mensen zijn in verwarring, wereldwijd. De haat tegen vreemdelingen en minderheidsgroepen neemt weer toe. Kleptomane autocraten ondermijnen wereldwijd de democratie en jagen polarisatie aan.
Als je jezelf daarin mee laat trekken ben je als een zwemmer in een waterval. Ja gaat kopje onder. Helderheid van geest en een stabiel gemoed heb je nodig om niet te verzuipen, om uit het gewoel te blijven en om een steun voor anderen te kunnen zijn.
Gewone mensen en Moria
Maar ja, we zijn allemaal maar gewone mensen, met onze zorgen. Ook wij krijgen dagelijks ons portie slechte en goede berichten, van dichtbij als iemand kanker krijgt of van ver weg als een vulkaan ontploft.
Ook wij zijn bang voor de toekomst van onze kinderen, kleinkinderen, scholieren en studenten. We hogen de dijken op om het water te weren, maar gooien ook de grenzen dicht om een andere stroom te weren. Eufemistisch heet dat ‘opvang in de regio’ wat praktisch betekent dat je vluchtelingen opsluit in kampen en er verder niet meer naar omziet. Heb je Moria nog op het netvlies?
Misschien zijn we nog wel het meeste bang dat Moeder Aarde ons zal verstoten, onze habitat zal verwoesten. Zo boos is ze over onze onnadenkendheid.
Hier begint mijn dubbelspoor:
- Weten wie ik ben in mijn voelen, denken en handelen.
- Weten hoe we samenleven in dit huis van Gaia, Moeder Aarde.
Onnadenkendeid en ignorance
Onze eerste opdracht is om onze onnadenkendheid te lijf te gaan. Dat houdt in dat we moeten werken aan bewust worden van wie wij zijn, individueel en collectief. In
Boeddhisme heet onnadenkendheid ‘ignorance’, dikwijls vertaald als onwetendheid. Maar het is net iets anders. Het betekent verkeerd handelen dat het gevolg is van een ernstige misvatting.
De misvatting en het fake nieuws
Om wat op de zaken vooruit te lopen: abusievelijk hebben wij een voorstelling van ons zelf alsof we iemand zijn, onafhankelijk zijn, een eigen iets zijn. Dat hebben we niet alleen over onszelf en andere mensen, we hebben dat ook over dieren, planten, over de aarde en over het universum.
We weten wel dat we het eeuwige leven niet hebben, maar we doen alsof dat wel zo is. We weten ergens wel dat we alleen in onderlinge afhankelijkheid kunnen bestaan, maar we zijn gesteld op onze eigen vrijheid, onze eigen mening, ons eigen domein. Liever een leugen dan de werkelijkheid. Met zo’n aversie tegen de werkelijkheid is de plaag van fake-nieuws niet verwonderlijk.
Narcisten en ego’s
Filosofen en psychologen zeggen dat we in een narcistische samenleving zijn beland. Mijn buurvrouw is gescheiden omdat haar man een narcist is, volgens haar dan. Het zal dus wel zo zijn.
In Boeddhisme hebben we geen narcisten, wel ego’s. Ook een bekend woord inmiddels. Een voormalig baasje van Abn-Amro heette een groot ego te hebben.
Iedereen heeft een ego, Ik, jij, wij allemaal. We worden ermee geboren, uit karmische oorzaak en noodzaak omdat er nog resten onnadenkendheid in het universum rondslingeren. Dat ego wordt een probleem als het de baas gaat spelen, over jouzelf en vervolgens onvermijdelijk over anderen. Die neiging zit ingebakken, is het menselijk tekort. Dat is natuurlijk geen excuus voor huiselijk geweld, etnisch profileren of het platbranden van varkensstallen.
Temmen van je ego
Het helder krijgen van je geest is in eerste instantie het temmen van je ego. Dat kan alleen als je naar jezelf gaat kijken, gaat onderzoeken wanneer je in een ego-drive zit en leert hoe je die los kunt laten.
Meditatie is de aangewezen weg om dat innerlijke onderzoek grondig te doen. Want reken er maar op dat jouw ego slim is. Een andere weg is er daarom eigenlijk niet dan onbarmhartig innerlijk kijken hoe en wanneer ego in jou aan het werk is.
Naarmate ons ego afzwakt wordt onze geest helderder en kan ons bewustzijn breder en verder waarnemen. Het gaat steeds meer omvatten, steeds meer zien en steeds iets meer eenheid en integratie ervaren. Je wijsheid groeit én je mededogen. Ik garandeer je dat je een heel andere kijk zult krijgen op je leven én anders gaat leven.
Religie als wegwijzer
Religies zijn van oudsher en bij uitstek de wegwijzers voor die spirituele ontwikkeling, voor de ontvouwing van ons bewustzijn van persoon naar ziel, naar geest, naar God. Ze hebben ieder hun eigen handboeken, paden en instructies omdat ze vertrokken vanuit andere culturen. Een lange staat van dienst dus.
Handboek wereld in ontwikkeling
Het handboek spirituele ontwikkeling is niet hetzelfde als het handboek wereld in ontwikkeling. De individuele, innerlijke weg is niet hetzelfde als de gezamenlijke uiterlijke weg. Eigenlijk bestond daar helemaal geen handboek voor. Daar begonnen antropologen, sociologen, biologen en psychologen pas zo’n 200 – 300 jaar geleden aan te schrijven. Bekende pioniers uit de vorige eeuw zijn Margaret Mead, Jean Piaget, Howard Gardner, Robert Kegan.
Zij en vele anderen stortten zich op het concept ‘ontwikkeling’ ieder op hun eigen terrein en ontdekten patronen en wetmatigheden. Zo ontstonden er ontwikkelingsmodellen, gedestilleerd uit hun onderzoekspraktijken.
Vóór die – wat heet – moderne tijd moesten we het doen met alleen de religieuze handboeken. Het kon ook niet anders. De wereld was klein, niet groter dan we te voet of te paard konden bereizen. De uitvinding van de wetenschap heeft heel wat veranderd.
Van Brexit tot Taliban
Wat maakt een samenleving tot wat die is? Wat maakt de Taliban tot de Taliban? Wat maakt Iran tot Iran? Wat maakt de VS tot de VS? Wat is de grond onder Brexit? Hoe is de opkomst van FvD mogelijk?
Het antwoord op die vragen vind je niet door op je kussentje te gaan mediteren, door je innerlijke bewegingen waar te nemen. De samenleving, dat gebeurt buiten, in interactie met elkaar en - niet te vergeten – met de omstandigheden. De drijfveer is altijd meer zekerheid, meer veiligheid, meer welzijn, meer gemak. Wat dat ‘meer’ inhoudt, daar wordt heel verschillend over gedacht in verschillende tijden en omstandigheden. Denk aan de pyramide van Maslow.
Spiral Dynamics
Clare W. Graves was een psycholoog die op het lumineuze idee kwam om al die verschillende wetenschappelijke disciplines te integreren. Hij ontwikkelde een beschrijving van de menselijke evolutie die bekend werd als ‘emergent cyclical theory of adult human development’. Een mond vol.
Twee leerlingen van hem, Don Edward Beck en Christopher Cowan maakten zijn theorie toepasbaar en noemden het Spiral Dynamics. In Nederland heeft het vooral voet aan de grond gekregen in organisaties en overheid als Spiral Drive en Management Drive. Ik heb er zelf veel ervaring mee opgedaan in ondernemingsraden en in het Center For Human Emergence Nederland.
Kortom, Spiral Dynamics is waarschijnlijk de meest recente uitgave van het handboek ‘wereld in ontwikkeling’. Het laat zien dat we niet alleen in verschillende culturen leven, maar dat die culturen ook verschillende opvattingen hebben over bijvoorbeeld goed en kwaad. Het laat ook zien dat culturen levend zijn.Van stam naar staat naar democratie
Culturen ontwikkelen zich door de dynamiek tussen mens en omgeving. De kern van die dynamiek is divergeren en op een meeromvattend niveau weer integreren. De kennis en ervaring van gisteren wordt altijd weer aangevuld met die van vandaag en opgenomen in een groter kennisgeheel. Van stam naar staat naar democratie langs vele kantelpunten. Soms is het een stap vooruit en twee stappen achteruit. Dat maken we nu misschien mee.
Een oefening
Ik heb een oefening hoe je die verschillen aan den lijve kunt ondervinden.
Wij, Nederlanders, zijn een egalitair volkje. Wij hebben gelijke rechten, gelijkwaardigheid en sociale rechtvaardigheid hoog in het vaandel staan. Ieder mag een eigen mening hebben en uitspreken. We komen er altijd samen uit.
Stel je voor dat je met die waarden en opvattingen op reis bent door het berggebied van Pakistan en Afghanistan. Je volgt, met je rugzak op, een klein pad. Plotseling stuit je op een man met tulband en baard. Jullie schrikken alle twee.
Wat gebeurt er?
Hij trekt zijn zwaard en wil je aanvallen. Jij trekt een woordenboek uit je broekzak en wil gaan praten. Waar komen het verschil in reacties vandaan?
Spirituele omarming en de olifant
Spirituele ontwikkeling helpt je om open te staan voor al wat er is. Je kunt leren getuige te zijn zonder oordeel of ongemak. Leren leven tussen verleden en toekomst, die ongrijpbare plek. Je omarmt de ontmoeting.
Maar open staan voor is niet hetzelfde als begrijpen wat er gebeurt in deze ontmoeting. En zonder begrijpen is je handelen dat van een blinde die de staart van de olifant aanziet voor een stuk touw.
Je kunt open staan voor het inzicht dat er hele volksstammen zijn met andere opvattingen. Maar dat inzicht helpt je niet uit te zoeken hoe je ten opzichte van elkaar staat. Of wat je van elkaar kunt verwachten in het dagelijks leven.
In deze oefening: Jij verwacht dat er gepraat kan worden. Hij verwacht dat je hem doodslaat.
De drijfveer achter culturen
De motieven om te handelen zoals jullie handelen verschillen hemelsbreed van elkaar. Die motieven zijn niet individueel, maar maatschappelijk bepaald. In dit voorbeeld botsen een gesloten stamcultuur en een min of meer open humanistische cultuur met elkaar.
Spiral Dynamics is min of meer het meest geavanceerde handboek over maatschappelijke motieven; motieven die de drijfveer zijn achter onze opvattingen, achter ons maatschappelijk denken, voelen en handelen. Motieven die onze gewoonten vormen. Het is goed om deze motieven en hun ontwikkeling te kennen zodat je ze kunt herkennen. Dat is al heel wat gewonnen in deze tijd.
Ken Wilber
Mijn streven in onze ontmoetingen is om spirituele en culturele ontwikkeling met elkaar te verbinden. Ik ben daarvoor veel dank verschuldigd aan Ken Wilber die mij op dit pad heeft gewezen. Hij beschrijft dat in zijn boek Integrale Meditatie.
