Boeddha’s visie tussen overvloed en anorexia

Boeddha's visie op Leven en Lijden.

Toen Boeddha verlichting bereikte onder de boom in Boddhi Gaya, India begreep hij dat je beter het midden kunt houden tussen overvloed en anorexia. Dat leerde ik ook al vroeg van mijn moeder en zij was echt geen boeddhist!

Hij vond zijn nieuwe weten aanvankelijk wel genoeg en wilde het inzicht dat hij gekregen had voor zich houden. Anderen zouden het toch niet begrijpen.

Maar datzelfde inzicht zette hem er toch toe aan om het te delen met en te onderrichten aan anderen. Dus hij vertrok naar het hertenkamp van Sarnath, de plek waar naar overlevering alle boeddha’s van alle tijden hun eerste onderricht geven. Je vind er, ook nu nog, altijd wel een gewillig oor.

De vier edele waarheden

De dharma, in deze context de leer, is van alle tijden en alle boeddha’s. Elke tijd heeft zijn eigen cultuur en eigenschappen. Boeddha’s passen hun onderricht daarom aan naar wat de mensen van hun tijd kunnen verwerken.

De Boeddha van onze tijd (hij heet voluit Boeddha Sakyamuni Gautama en vóór zijn verlichting prins Siddharta van het Sakya volk) geeft zijn eerste onderricht in de vorm van de vier edele waarheden. Dat zijn:

• Er is lijden
• Er zijn oorzaken van lijden
• De oorzaken van lijden kunnen opgelost worden
• De methode daarvoor is het achtvoudig pad.

Er is lijden

Lijden wordt in boeddhisme duhkha (taal: Pali) genoemd. Dat begrip gaat verder dan leed, dan pijn hebben, oud worden, ziek worden. Het drukt een existentieel lijden uit, iets wat ik het menselijk tekort noem.

Het duidt op dat gevoel van rupsje nooit genoeg, de innerlijke onrust dat we verder moeten, dat er nog iets ontbreekt, de drijfveer die ons aan het veranderen, aan het werk zet.

Het is die innerlijke onrust die altijd aanwezig is onder het oppervlak van wat we bereiken of bereikt hebben. Het is nooit genoeg, nooit voldoende, nooit perfect. Er is altijd wel iets en anders gebeurt het wel. Met duhkha worden we geboren. Duhkha is.

Reflectie: onderzoek eens bij jezelf of je die onrust kunt herkennen en waar die toe leidt.

Boeddha vraagt zich niet af waarom dat lijden in onze wereld, in ons bestaan er is. Belangrijker vindt hij de vraag hoe dat lijden ontstaat en hoe we van dat lijden afkomen. Als iemand zijn been breekt ga je niet eerst van alles onderzoeken over hoe en waarom, je helpt direct.

Er zijn oorzaken van lijden

Nadat Boeddha het bestaan van lijden als voldongen en existentieel feit heeft vastgesteld, gaat hij op zoek naar de oorzaken van lijden. Het lijden moet toch op de een of andere manier ontstaan, het komt niet uit de lucht vallen. Wat houdt duhkha in stand?

Stil en onbeweeglijk zittend onder de Boddhi Gaya boom ziet hij hoe zijn zintuigen 24 uur per dag, 7 dagen per week aan het werk zijn om indrukken op te vangen.

Hij probeert ze te stoppen, maar dat lukt niet. Zijn oog blijft zien, zijn oren blijven horen, zijn neus blijft ruiken, zijn huid blijft voelen, zijn smaak blijft proeven. Zijn lichaam lijkt wel zintuigverslaafd, heeft onblusbare dorst naar ervaringen.

Met een nauwkeurige blik probeert hij te volgen wat er met die indrukken gebeurt. Er blijkt een zesde soort zintuig aan het werk, een vorm van zintuiglijk bewustzijn dat de Yogacara uit India later Manas zouden noemen. Yogacara, in Tibet Dzogchen, is de meest geavanceerde filosofie en methode om verlichting in één leven mogelijk te maken.

De hack van Manas

Manas dringt binnen in ons bestaan als een hacker in jouw computer. Het neemt de besturing over. Manas blijkt de impressies van de vijf zintuigen te ordenen en met elkaar te verbinden.

In het ordenen creëert Manas allereerst een splitsing tussen de zintuiglijke ervaring en dat wat ervaren wordt. Een onderscheid bijvoorbeeld tussen het zien en dat wat gezien wordt. Dat zal een paar stappen verder leiden tot een afzonderlijk ik-bewustzijn.

Oog-bewustzijn en meer

Maar Manas kan alleen ordenen en classificeren als het die zintuiglijke indrukken heeft waargenomen. Manas wordt daarom gezien als een zintuiglijk bewustzijn, verbonden aan de zintuigen. Hoe werkt dat?

Het 'zien' van mijn oog geeft een indruk af die wordt waargenomen. De waarneming leidt tot het identificeren van iets dat voortaan bijvoorbeeld als 'rood' herinnerd en waargenomen gaat worden.

Dat identificeren wordt oog-bewustzijn genoemd. Zo ontstaat er ook oor-bewustzijn, enzovoort.

Ik-in-de-maak.

We zijn nu van zintuig-aan-het-werk gegaan naar zintuiglijke indruk, vervolgens naar waarnemen en identificeren van die indruk en dan naar het ordenen en integreren van de vijf zintuigelijke indrukken. Wat een subtiel onderscheid wist Boeddha aan te brengen!

Maar wat gezien of gehoord wordt bereikt ons bewustzijn niet puur. Het wordt als het ware bewerkt door instinctieve, emotionele en cognitieve reacties, gefaciliteerd door ons brein en de miljoen neuronen.

De instinctieve reactie is er om te overleven. Het maakt onderscheid tussen veilig en onveilig, meer niet. Het is nauwelijks bewustzijn te noemen en wordt kenbaar gemaakt door ons reptielenbrein. Instinct noemen we het dan. 

Die reactie gebeurt al vóórdat wij iets prettig vinden of onprettig, leuk of vervelend, aangenaam of onaangenaam. Want ‘iets ervan vinden’ ontstaat in tweede instantie.

Iets ervan vinden

De instinctieve Manas-reactie activeert ons limbische systeem en amygdala. Dat op haar beurt produceert 'iets ervan vinden', een mentale mix van beeld en emotie. Ons cognitieve brein voegt daar betekenis en oordeel aan toe.

We kunnen het mentale proces herkennen en ervaren als een niet aflatende interactie van indrukken, beeldvorming, emoties, meningen/oordelen en, niet te vergeten, intenties, zowel de positieve als de negatieve. Dat allemaal kan natuurlijk voor zover ons brein het toelaat.

De voortdurende interactie in dit proces wordt ons dagelijks ik-bewustzijn genoemd dat bestaat uit zowel lichaamsbewustzijn als geestbewustzijn.

De wereld volgens jouw indrukken

Onze zeer vluchtige zintuiglijke indrukken resulteren dus uiteindelijk in (denk)beelden en betekenissen die we voor waar aannemen. We geven er een soort eigenstandigheid en identiteit aan. Hoe subjectief wil je het hebben.

Maar zo beleven we dat niet. We maken er een objectieve werkelijkheid van alsof we er geen hand in gehad hebben. We zeggen ‘zo zit de wereld in elkaar’, en bouwen daar onze bestaanszekerheid op. Je zou het ook de tunnelvisie van een beperkt bewustzijn kunnen noemen.

Boeddha ontdekte dit proces waarmee mensen als wij een eigen werkelijkheid scheppen die de schijn heeft van zekerheid, identificeerbaarheid, vaststaand gegeven, feitelijkheid. Dat dit uitmondt in fake-nieuws, complottheorieën, en een ontsporing van vrijheid van meningsuiting is dan niet vreemd.

Dit proces, dat zich elke tienduizendste milliseconde opnieuw voltrekt, is nu juist wat duhkha, lijden, is. We scheppen ieder onze eigen wereld, onze eigen illusies, onze eigen hoop, onze eigen verlangens, betekenissen en oordelen. Geen wonder dat het een hels karwei is om tot overeenstemming te komen in zelfs maar de kleinste zaken.

Reflectie: Onderzoek eens bij jezelf hoe ‘zien’ werkt. Kies een onderwerp of thema. Maak onderscheidt tussen het zien, de ziener en wat gezien wordt. Merk je reactie op, je betekenisgeving en je oordelen. Dat gebeurt niet perse in de beschreven volgorde. Wees alleen de waarnemer, de getuige. Ga niet nadenken of analyseren. Ontdek het proces en wordt er gevoelig voor, steeds bewuster. Doe dat ook met de andere zintuigen.

De oorzaken van lijden kunnen opgelost worden

Gelukkig bracht de Boddhi Gaya boom Boeddha meer inzichten. Als wij zelf de oorzaak van ons lijden zijn omdat wij blindelings dat proces blijven doorlopen, dan kunnen we daar misschien zelf ook iets aan doen.

We moeten dan die Manas onder controle zien te krijgen en de stappen in het proces doorsnijden. In de traditie heet dat: ‘het doorsnijden op het moment van opkomen’. We moeten van onze zintuigverslaving zien af te komen. 

Je zintuigen uitschakelen?

Dit proces is niets meer en minder dan ons dagelijks bewustzijn en tegelijk ons niet-bewustzijn van de rol die onze zintuigen spelen daarin. Anders gezegd: als we onze zintuigen niet stil krijgen dan blijven we gevangen in het beeld van de werkelijkheid dat wij zelf scheppen. Maar we kunnen onze zintuigen niet uitschakelen, dat zou onze dood zijn. Wat kunnen we wel?

• We kunnen de beperkingen van dit proces leren kennen en herkennen.
• We kunnen onze emotionele reacties waarnemen en loslaten
• We kunnen onze denkbeelden identificeren en laten oplossen.
• We kunnen leren dat golven oceanen zijn en oceanen golven.
• We kunnen ons overgeven aan het voorwereldlijk, oneindig bewustzijn.
  

Reflectie: Wat zou er gebeuren als je dit zintuiglijk proces onder controle weet te krijgen in plaats van dat het jou controleert en stuurt?

Het achtvoudig pad

Als zoon van een koning had Boeddha ervaren dat een sensueel leven in luxe en overvloed niet de rust en het geluk bracht dat hij zocht, het sloot te zeer andere mensen uit. De tegenpool, een leven in ascese had hem dat doel ook niet gebracht, hij was er bijna aan dood gegaan.

Zo ontstond het idee van de middenweg die uit acht richtlijnen bestaat, ingedeeld in drie groepen. Het volgen van deze richtlijnen zal ons van de greep van Manas verlossen en bevrijding mogelijk maken. Ze kunnen ons leren wat we wél kunnen doen.

• Wijsheid: Juiste visie en juist voornemen
• Deugdzaamheid: juiste spraak, juist gedrag en levensonderhoud
• Meditatie: juiste inzet, juiste opmerkzaamheid, juiste concentratie

In de boeddhistische traditie spelen leraren een belangrijke rol in het bespreken wat voor iemand individueel ‘het juiste’ is. De zogeheten Guru-Yoga is befaamd om de volstrekte toewijding van studenten aan hun leraar, die zij behoren te zien als de perfecte belichaming van Boeddha.

Dat kan absurde vormen aannemen als de leraar buiten de conventies van het boeddhistisch leraarschap treedt. ‘Het juiste’ is in ieder geval niet iemand seksueel gebruiken en dat verklaren als een daad van ‘crazy wisdom’. Ook in boeddhisme valt dat onder schade toebrengen en een schending van de vier edele waarheden.

In de moderne context van het Westen is het wellicht zinvoller om als groep te reflecteren op wat dan wel ‘het juiste’ is en dat met elkaar te bespreken. Dat ‘juiste’ dient dan altijd getoetst te worden aan wat het bijdraagt aan het oplossen van de oorzaken die duhkha laten voortbestaan. Dat is toch de stip aan de horizon.

Oefening:

Elk onderdeel van het achtvoudig pad kun je gebruiken om op te mediteren.

Ga eerst net als Boeddha stil en onbeweeglijk zitten, het hoeft niet onder een boom!

Richt je aandacht naar binnen en laat je zintuigen rustiger worden.

Als je een rustig ritme hebt gevonden, neem dan één van de acht onderdelen in je aandacht

Wees opmerkzaam wat het waarnemen van dat onderdeel je brengt. Ga er niet over nadenken.