Is Ego onze vijand?
Toen ik bij Vasjra Yogini [1] mijn eerste schreden zette op het pad van mediteren, vertelde zij mij dat ik gedachten had maar niet mijn gedachten was, emoties had maar niet mijn emoties was, een lichaam had maar niet mijn lichaam was. Dat waren alle drie verschijnselen van mijn ego.
Het waren vooral verschijnselen die je stil moest zien te krijgen. Het ego werd gepresenteerd als een vijand waar je maar beter vanaf kon zijn. Weg met het ego! Dat schept alleen maar drukte. Althans, zo vatte ik dat toentertijd op. Maar is Ego onze vijand wel?
Naarmate ik verder liep op het pad vond ik dat maar vreemd. Wat is dat ego precies? En als het er is, dan moet dat een functie in het geheel hebben, want, zoals Einstein ooit eens zei: “God dobbelt niet”.
Wordt dit verhaal dan een poging ons ego de waardigheid te geven die het verdient? Het ligt wat genuanceerder. Ons ego [2] kan een hulp zijn op het spirituele pad of een ramp voor ons pad.
Wat zoeken we dat we spiritueel gaan?
We beginnen ons spirituele pad meestal met een diffuse motivatie. We zoeken ontspanning, een diepere betekenis, rust in ons hoofd of vrede voor de wereld. Ik zocht bij Vasjra Yogini vooral een moeder. Dat kan ook.
Het is alsof we niet tevreden zijn met wat de wereld biedt en zoeken een uitweg. Maar die is er niet. De bevrijding die we zoeken vind je in je wereldse bestaan, niet daarbuiten.
Dat kreeg ook een oom van mij te horen die op jonge leeftijd naar een Franciscaner klooster in Italië vertrok. Hij werd terug gestuurd omdat ze hem té gelovig vonden, te zweverig, te fanatiek.
Traditionele kijk op ego
Ons ego heeft volgens boeddhisme drie sterke eigenschappen die ons menselijk tekort aanzwengelen: aantrekken, afstoten en niet-weten. Traditioneel: gehechtheid, aversie en onwetendheid. Mijn oom was in de ban van zijn ego gekomen.
Laten we een wat preciezer naar dat ego van ons kijken. Mijn suggestie is om dit verhaal allereerst op jezelf te betrekken, te onderzoeken wat je wel en niet herkent en uit de buurt van al te snelle gevolgtrekkingen te blijven. Geef jezelf de ruimte.
Verspilde moeite
Ik heb uren aan mediteren verspild door te proberen mijn gedachten stil te krijgen. Dat lukt natuurlijk nooit. Gedachten horen bij het ego zoals de bladeren bij een boom.
Dan maar mijn ego overstijgen door me uitsluitend op overgave aan Boeddhanatuur te richten of drie maal daags het Jezusgebed doen van Ignatius de Loyola. Die transcendentie lukt ook niet.
Ego blijft hardnekkig de rol spelen die het heeft, functioneren in deze wereld mogelijk maken. Het is er niet voor niets. God dobbelt niet.
Wat zijn we zonder ego?
Ego is functioneel. We krijgen ego met de geboorte mee in ons DNA om zich zo te ontwikkelen dat we – om maar wat te noemen – kúnnen communiceren, kúnnen denken, kúnnen voelen, kúnnen handelen. For better or for worse, zoals je dat in het Engels zegt. Zonder ego zijn we een dood stuk hout dat mee stroomt in de rivier.
Zoals zich te sterk ontwikkelde, narcistische ego’s kunnen ontstaan, zo kunnen ook zwakke, bijna afwezige ego’s ontstaan. Dat is geen nieuws.
We moeten het er mee doen, we kunnen dat ego van ons niet stil krijgen noch overstijgen. Maar wat kunnen we dan wel?
Dat is eenvoudig: het niet de baas over ons laten worden. Ons ego mag de stuurman zijn op onze levenszee, maar nooit de kapitein. Die neiging heeft het wel met de drie genoemde eigenschappen. Wat kunnen we daarmee in het licht van een spiritueel leven?
De oorlogen die we voeren
Israël van Dorsten[3] vertelt in een interview met Tijs van den Brink (NPO2 12 maart 23.30 uur) hoe hij ontdekte dat de stem in zijn hoofd niet van God kwam maar van zijn vader.
Hij zegt: ‘Alle mensen praten wel tegen zichzelf in hun hoofd. Als je niet door hebt dat het jouw eigen stem is, kun je die gemakkelijk gaan aanzien voor de stem van God of een andere, zelf gemaakte entiteit…….. Op die manier ontloop je verantwoordelijkheid voor je eigen keuzes.”
Narcissus boog zich voorover om in de vijver te kijken. Hij werd op slag verliefd op zijn spiegelbeeld, boog nog verder voorover en verdronk in de vijver.
De meesten van ons zijn wel een beetje verliefd op onszelf. We geloven immers vrijwel altijd dat wat we zelf denken, het juiste, de waarheid is. Zoals de meeste automobilisten er zeker van zijn dat ze correct rijden maar dat niet doen. Zodra een agent daarop wijst ontstaat er kortsluiting tussen het zelfbeeld en de werkelijkheid en volgt er toch een bekeuring.
Het aanzien van onze gedachten en overtuigingen voor de werkelijkheid en dat niet door hebben, is een bron die altijd tot verwarring leidt.
Ons ego vind dat niet prettig, is gehecht aan de eigen voorstelling van zaken en wil niet graag bekennen dat het verkeerd zit. Kennen we die innerlijke strijd niet allemaal?
Voortschrijdend inzicht is er niet zomaar, er gaat strijd om het gelijk aan vooraf. In het groot kan dat leiden tot botsende ideologieën, cultuur clashes, en oorlogen zoals nu in Oekraine.
Van Narcissus naar Ego
Wie niet horen wil moet maar voelen. De werkelijkheid haalt ons altijd in. De klimaatverandering dwingt ons tot andere inzichten, anders denken en anders handelen.
We maken nu een periode mee waarin de strijd woedt tussen erkennen van die verandering met haar onzekere gevolgen en vasthouden aan meer welgevallige, zekerheid biedende overtuigingen en gewoonten. Voor veel mensen een bittere pil om te slikken. Je kunt dat niemand kwalijk nemen.
Ons brein is erop gebouwd om bol te staan van zelf gemaakte zekerheden die samen een zelfbeeld opleveren, het beeld dat Narcissus in de vijver zag. Het brein doet het voorkomen alsof dat zelfbeeld iets is wat een vaststaand gegeven is, uit steen gehouwen.
In een restaurant hoorde ik op een tafeltje naast me iemand zeggen: ‘Ik ben veganist’. Gezien haar leeftijd schat ik in dat ze dat niet altijd geweest is.
Kijk zelf eens 10 of 20 jaar terug. Wat denk je dat je toen dacht over transgender, over politiek, over vrijheid van meningsuiting, over je toekomst, over je ouders……?
Een mooi voorbeeld vind ik de uitspraak van Balkenende toentertijd: “We hebben meer VOC mentaliteit nodig”. Hoe verhoudt die uitspraak zich tot ons denken nu over slavernijverleden.
Junpo, een zenleraar, zegt dat ego geen zelf is maar een proces. Oordeel zelf.
Verhalen die we geloven
We creëren een gevoel of idee van onszelf door alle verhalen die ons verteld worden en die we anderen vertellen. Luister maar eens naar wat grootouders over hun kinderen en kleinkinderen vertellen. Daarin hoor je een mengeling van familieverhalen, cultuur, psychologie en tijdgeest.
We weten nu dat, wat we ons vandaag herinneren over het verleden, gekleurd wordt door wat we vandaag voelen en denken. Hoe verder terug, des te meer onbetrouwbaar zijn herinneringen en des te meer kunnen we ons vastklampen aan het vertekend beeld.
We geloven deze verhalen soms met het fanatisme van mijn oom. Poetin gelooft zijn verhaal, het tekent hem. Wij geloven ons verhaal, het tekent ons. Maar ga 100 jaar terug en het verhaal was anders. Of ga 100 jaar verder en het verhaal zal anders zijn.
Het spel van identiteiten
Wij zijn geen dag hetzelfde, individueel niet en collectief niet. We zijn altijd in proces, in ontwikkeling, in verandering. We stromen.
Mijn zelfbeeld is een trucje van mijn ego om zichzelf houvast te geven, een identiteit: ‘Ik ben een luie boeddhist’. Hoeveel identiteiten zijn er niet? Zijn er specifieke Nederlandse? Welke identiteiten neem jij zelf aan als je invult ‘ik ben……..’?
Als we ons bewustzijn vullen met onze identiteiten heeft dat onvermijdelijk gevolgen voor hoe we de werkelijkheid zien. Een veganist zal waarschijnlijk lammetjes in een bloemenwei verwelkomen en een slachterij verafschuwen. Geen discussie mogelijk.
Staan we ’s ochtends op met een zwaar gemoed dan zien we de wereld als een onvriendelijke plek. Staan we blij op dan beleven we dezelfde wereld plezierig. Wat is nu de werkelijkheid? Kan de wereld tegelijkertijd plezierig en onplezierig zijn?
Het geconditioneerde ego
Dit soort vragen en waarnemingen roepen twijfels op over de vormvastheid van het ego. We pogen onszelf wijs te maken dat we nooit veranderen – ooit riep ik mijn vrouw in een ruzie toe “Zo ben ik nu eenmaal’ – en dat doen we met de verhalen die we ons toe-eigenen en deel van onszelf maken.
Maar kijken we breder en dieper dan ontdekken we dat we door de tijd heen toch, dikwijls onbewust, veranderen.
Wie nog dieper kijkt kan waarnemen dat ego een proces is waarin elk moment weer elementen en verschijnselen verzameld worden en tot een dan geldend beeld gegoten worden. We blijven blijkbaar spontaan jagers-verzamelaars.
- Ons ego-proces wordt grotendeels bepaald door wat we denken, voelen en ervaren in ons bewustzijn. Het proces van verzamelen en uitkomsten.
- De verhalen die ons bewustzijn bevolken komen grotendeels tot stand in onze biologie, onze opvoeding, onze scholing, onze familie, onze cultuur, de tijdgeest.
- We zijn diep geconditioneerd en die conditionering bevestigt steeds zichzelf met het eigen gelijk.
De stem van mijn vader
De ironie is dat het-eigen-gelijk een vrije keuze voorschotelt waar die keuze al in de conditionering besloten ligt. Vaders en moeders kijken over je schouder mee zonder dat je het in de gaten hebt. Je ziet hun stemmen aan voor je eigen stem. Vrije keuze?
Dat is voor de meeste mensen de tirannie van hun ego. Hoe kom je daar ooit vanaf? Hoe kom je ooit vrij?
Ik herinner me Israël van Dorsten in het interview: “Het belangrijkste van mijn bevrijding (uit de sekte van mijn vader) is dat ik nu mijn eigen keuze kan maken en dat die stem van mijn vader er niet meer is.”
Hoe hij is vrijgekomen? “Ik was heel nieuwsgierig en naarmate ik ouder werd begon ik vraagtekens te zetten bij wat mijn vader beweerde. Hij zei bijvoorbeeld dat hij de wereld zou redden als Messias, maar toen hij die herseninfarct kreeg leek mij dat onmogelijk.”
Ons ego is dus een geconditioneerde werkplaats die reproducties van hetzelfde maakt, oude wijn in steeds nieuwe zakken. Of zoals een voormalige buurman in Utrecht die door studenten reproducties van oude meesters liet maken, werkelijk lopende band werk. Die verkocht hij voor veel geld aan naïeve Amerikanen en Japanners.
Is ego je vijand?
Zoals Israël van Dorsten al aangeeft, door nieuwsgierig te zijn naar jouw ego en naar je conditioneringen, is het mogelijk jezelf te bevrijden. Je ego blijft je ego, dat blijft functioneel ook nodig. Maar je kunt inbreken en beginnen aan herprogrammering en reconditionering. Dat is wel werk van lange adem en stevig commitment.
Zolang je in de greep van conditionering en identiteiten leeft is het onmogelijk vrij te zijn en je eigen keuze te maken. Dat is ongeacht of je een te sterk en aanmatigend zelfbeeld of juist een te aardig en te afwezig ego hebt.
Mooi zou zijn om je te ontwikkelen tot een vriendelijk en meer bewust opmerkzaam iemand. Maar, zoals eerder gezegd, dat lukt niet door je ik, je gedachten en je emoties te onderdrukken. Dat is je ego als vijand benaderen met steeds meer weerstand als gevolg.
De paradoxale vraag is dus: hoe bevrijd je ego zich van ego? Ik heb heel veel trucjes geleerd en geprobeerd en ik geef ze ook weleens door.
Al die trucjes zijn bedoeld om stilte te scheppen en de geeststroom te kalmeren. Bijvoorbeeld je adem volgen of tellen. Maar wat feitelijk gebeurt is een vertraging van de stroom, niet een ophouden. Het ego gaat wandelen als een oude man met een telraam als wandelstok.
Geconditioneerde verhalen vervangen door nieuwe verhalen is ook geen oplossing. Je bent dan net zo goed gebonden. Wees daarom voorzichtig iets van mij zomaar aan te nemen.
De Wilde Paarden
Vanuit de traditie komt de volgende suggestie. Zie je geeststroom met gedachten en gevoelens als een kudde wilde paarden.
Als je die wilt temmen en je zet ze in een kleine weide, dan gaan ze tekeer, ze trappen en bijten elkaar en je kunt niet bij ze in de buurt komen.
Geef die wilde paarden daarom een grote weide. Dan kunnen ze draven en galopperen en uit de buurt van elkaar blijven. Op die manier wennen ze langzaam aan elkaar en aan jou.
Geef op eenzelfde manier jouw geeststroom zoveel mogelijk ruimte. Dat geeft jou de gelegenheid om naar die gedachtenstroom te kijken en de valse verhalen te ontmaskeren.
Op den duur ga je zien wat het werkelijke proces is. De wilde paarden, springerige gedachten en flitsende emoties komen meer en meer tot bedaren. Dat is echter niet het doel, dus ga vooral verder.
Verblijf in de rust en de stilte van het moment. Want weet, de wilde paarden komen zeker weer tot leven, evenals de gedachtenstroom.
Het gaat er dan ook niet om of het in de weide druk of rustig is. Het gaat erom dat je de weide laat zijn zoals die is.
Als ik in een gesprek bij mezelf opmerk dat ik in de versnelling ga of een te vurig paard wordt, weet ik dat ego aan het werk is. Maar als kapitein geef ik dan hopelijk orders om te dimmen, mijn rust weer te vinden.
Je zoekt naar het paard en je zit erop.
Dat opgemerkt, kun je aandacht geven aan iets wat er al is, wat er altijd al was en altijd zal zijn. Ik doel op de stilte die door alles heen en in alles aanwezig is en beleefd kan worden.
Die stilte is niet iets wat gevonden kan worden, waarvoor ruimte gemaakt moet worden of waarvoor geteld moet worden. Die stilte is. Niet meer, niet minder. Je moet hem alleen opmerken. Wij zeggen: “Je zoekt naar het paard en je zit erop.”
Meester Eckhart schreef: “God is me meer nabij dan ik tot mijzelf ben.” Hoe kan dat? Hoe zou je dat zo kunnen beleven? Is dat niet een kwestie van Toestaan? Van Overgave? Daar hoef je geen psalmen voor te lezen of voor te bidden. Dat doen lijkt op ego dat iets wil afdwingen.
De stilte toestaan en lachend in de wereld staan. Is dat niet iets? Laat het ego dan maar als een wild paard door de weide galopperen. Mooi om naar te kijken, niet om je mee te vereenzelvigen. God is met ons krijgt zo ineens meer betekenis.
Lezen:
Marion van Schagen: Het ego, je vriend of vijand?
Ryan Holiday : Ego is de vijand
Luisteren:
Het Zout Der Aarde / Trio Las Lloronas
Voetnoten:
[1] Vasjra Yogini is de boeddhistische naam van Nel in ’t Veld-de Kroes (†2010), oprichter van IVC in Rotterdam en samen met Trees Deturck van de School voor Gestalt en Psychosynthese. Vasjra Yogini was lid van FWBO, nu Triratna.
[2] Voor ego kun je ook lezen ‘zelf’, ‘ik’, ‘persoonlijkheid’. En in zekere zin ook ‘ziel’.
[3] Zoon van de man die zijn kinderen jarenlang gevangen hield in zijn boerderij in Ruinerswold.
