Mediteren, vlucht of oplossing? Lessen uit de Grot.
Meditatiekring Rheden 15 november 2023.
Reflecterend op de meditatie van deze avond kwam ik uit bij mijn moeder en Plato. Ik heb ze dus maar toegevoegd. De tips en trics over hindernissen in je meditatie heb ik om het overzichtelijk te houden, in een volgende blog van deze avond gezet.
Jongetjes met een moeder.
Toen mijn jongste broer op eigen benen kon staan is mijn moeder vrijwilligster geworden bij een Rotterdamse Blijf Van Mijn Lijf organisatie. Soms ging ze praten met de mannen waarvoor ‘haar’ vrouwen gevlucht waren, om speelgoed op te halen of iets anders gedaan te krijgen.
Een keer kreeg ze een pistool onder haar neus geduwd. “Doe dat ding maar weg” zei ze, “ik kom alleen even met je praten.” Onbevreesd was ze. “Hoe kon je dat doen?” vroeg ik. “Die mannen zijn ook jongetjes met een moeder geweest”. Van haar leerde ik al vroeg het onderscheidt tussen wat mensen doen en wat mensen zijn.
Met een paar decennia oorlogen in Afghanistan, Ghaza, Irak, Syrie en nu Oekraïne en Iran, ligt de aandacht nu meer bij wat mensen doen. Wat mensen zijn is iets voor achter de voordeur of voor de zondag.
Heb uw vijanden lief?
Welke rol speelt ons spiritueel leven? Is mediteren een vlucht uit de wrede realiteit of juist een oplossing? Jezus zei volgens de overlevering: “Heb uw vijanden lief”. Boeddha liet zich in vergelijkbare bewoordingen uit. Daar heb ik best moeite mee. Poetin liefhebben? Trump liefhebben? Met kleine misdadigers gaat het me nog wel lukken. Mannen die ook een moeder hebben gehad. Maar de schaal van gruwelijkheden die ik elke dag via nieuws en social media voorbij zie komen maakt het wel erg moeilijk en contra-intuïtief.
Als ik niet meer geloof in de liefde, wat rest mij dan? Over welke liefde heb ik het eigenlijk? Voor het ‘doen’ van de liefde heeft elke religie uitstekende richtlijnen, morele aanwijzingen. In ons huwelijk heb ik geleerd verschillen te begrijpen, te overbruggen en tot een samengaan en zelfs versmelten te komen. Een goede oefensituatie. Maar zodra ik me buiten mijn kring van geestverwanten begeef, wordt het een stuk moeilijker en kan ik zomaar ik de reactie schieten.
De revolutionaire mysticus
Hoe dan ook nog je vijanden lief hebben? Jezus liet zien wat liefhebben in ons dagelijks leven betekent, wat je dan anders doet dan gewoonlijk. Als je geslagen wordt de andere wang toekeren. Maar liet Jezus ook zien wat je moet zijn om zo te doen? Hij had veertig dagen in de woestijn nodig om zich onverwoestbaar te verenigen met Te Zijn. Daar werd hij de revolutionaire mysticus.
Vlak voordat hij opgepakt wordt gaat hij ook even in afzondering mediteren, daarna moet zich voltrekken wat zich moet voltrekken. Maar hoe je tot die overgave aan Te Zijn komt, hoe dat werkt, wat dat inhoudt, daar hebben zijn leerlingen weinig over opgeschreven. De mystiek was hen vreemd. Ze zijn er wel naar op zoek gegaan bij zichzelf en veel van hun manieren omgezet in wat christelijk geloof is geworden.
Te Zijn heeft vele namen.
Boeddha bewandelde een andere weg. Hij bleek meer wetenschapper dan mysticus. Net als Jezus was hij ontzet over het lijden van zijn medemensen, maar hij ging op onderzoek uit naar de oorzaak van dat lijden. Na jaren experimenteren en mediteren kwam hij tot het inzicht dat we ons lijden zelf veroorzaken en dus ook zelf kunnen oplossen. Eenmaal gevrijwaard van lijden zijn we vrije geesten. Zijn zogenoemde Middenweg is ook een weg naar Te Zijn.
Dat ik kan zeggen; “Ik heb mijn vijanden lief”, is alleen mogelijk vanuit de staat van Te Zijn. Wat is dat mysterieuze Te Zijn? Woorden geven aan Te Zijn is vrijwel onmogelijk, dat schiet altijd tekort. Dus cirkelen we er wat omheen met begrippen en voorstellingen. Te Zijn, we noemen het De Levensstroom, Tao, God, De Onzegbare, Wiens Naam Niet Genoemd mag Worden, de Schepper, Boeddhanatuur, Dharmadatu.
De kosmische dans
Te Zijn heeft geen kenmerken, dan zou het van de mensen zijn. Te Zijn is vooral niets van wat we kunnen bedenken en benoemen. Te Zijn is als de zon die haar stralen op alles laat schijnen zonder enig onderscheid. De Zon kent geen goed en kwaad, kent geen dit en dat, geen gisteren, vandaag en morgen, heeft geen voorkeur.
Vanuit het perspectief van Te Zijn is al wat bestaat om het even, er is geen verschil. Dat ontstaat pas als in de straling van Te Zijn Vorm verschijnt. Daarom zeggen we dat God alles geschapen heeft: uit Te Zijn ontstaan talloze vormen die ook weer oplossen in het Licht van Te Zijn. Leegte is vorm, vorm is leegte. Van leven gaan we dood. Een kosmische dans waarvan het bewustzijn noch begin noch einde kent. Het idee van reïncarnatie of vorige levens is daarop gestoeld.
Te Zijn als de straling van de zon.
Hoe komt het dat we zo zeker zijn van Te Zijn? Is dat niet een foefje om te ontsnappen aan onze dagelijkse trauma’s? De mystici zullen je vertellen dat het er is. En vergis je niet, de meeste mystici zijn mensen die veel studeren en contempleren alhoewel dat geen voorwaarde is voor mystiek.
In Boeddhisme spreken we niet van mystici maar van gerealiseerde meesters, mensen die Te Zijn bewust gerealiseerd hebben in hun leven. Maar indrukwekkender dan hun getuigenis is hun verschijning. Die is als de straling van de zon, hartverwarmend, vol liefde, zonder onderscheid. Ik heb zo’n meester mogen ontmoeten en werd voor een moment opgetild uit mijn gewone, alledaagse ik. Dat heeft mijn leven toen volledig veranderd. Ik wens iedereen zo’n ontmoeting toe, ook Trump en Poetin.
De grot van Plato.
Is dat niet wat we allemaal wensen? Stralend te zijn, hartverwarmend te zijn, te zijn wie we zijn, in vrij-zijn leven, in eenheid te zijn? Wat een opluchting als we geen oordeel meer hoeven te geven. Als we geen angst meer hoeven te hebben voor verlies en dood. Als we ons geen zorgen meer hoeven te maken om gekwetst te worden. Wat een vrijheid ligt er in het verschiet voor een vrije geest.
Met het perspectief van Te Zijn, onder de straling van de zon zijn er geen vijanden, geen goede en slechte mensen, geen misdadigers en geen heiligen. In de straling van de zon is er alleen warmte.
Hoe anders is dat in het perspectief van de vorm, van onze wereld, van onze geest. De vormwereld is als de grot van Plato. Wat buiten de grot gebeurt is in de grot alleen zichtbaar als schaduw, als duistere gestalte, veroorzaakt door het licht buiten, zoals in het Javaanse schimmenspel.
Tekening van Yaksa Zen / Twitter
Ongeweten gaat het moment voorbij.
Mensen in de grot, wij dus, maken zich met de schaduwen als enig gegeven, de meest fantastische voorstellingen. De grot, de vormwereld is onze tijdelijke verblijfplaats. Maar in onze fantasie geven we er een eeuwig bestaan aan. De schaduwen, die ons denken, voelen, verbeelden en handelen representeren, die nemen we voor waar aan. Dat is wat onze geest doet zolang we aan de grot gebonden zijn. Dan betwisten we elkaar de waarheid, voeren we oorlog. Dan vernederen we elkaar, veroordelen we elkaar. De vraag is dus: “Hoe komen we uit de grot?”
We kennen allemaal dat licht, die helderheid, die ruimtelijkheid en openheid. Meestal doet het zich maar een klein moment voor aan ons en zelfs dan merken we het meestal niet op. Zoals Leonard Cohen zingt in zijn Anthem: There is a crack in everything, that’s where the light comes in. Maar we zijn te druk, geïnteresseerd in de gossip van de dag en de berichtjes op onze mobiel. De verlichting gaat ongeweten aan ons voorbij. Dat is toch jammer!
Verslaafd aan maakbaarheid.
Willen we echt onszelf en anderen bevrijden uit de grot en onze illusies dan zouden we in staat moeten zijn om van een enkel stralend moment naar een half uur, een dag, een maand te gaan. Tot we een permanente staat van Te Zijn bereikt hebben. Dat moet je willen, dat zou een mooie ambitie, een mooi streven zijn. Heb jij die ambitie of speel je ermee als een mogelijkheid die niet teveel moeite moet kosten?
De meeste mensen zitten vastgekluisterd aan de grot, aan hun angst voor de dood, angst voor geweld en verlies. Dat weten we niet eens meer zo helder, druk als we zijn met het vinden van zelf gemaakte oplossingen voor ons geluk. We proberen altijd te ontsnappen, de stroom van het leven te slim af te zijn. We zijn zonder dat erg te beseffen verslaafd aan onze verlangens en aan het ontwijken van wat moeilijk is. Zo raken we steeds verder verwijderd van wie we kunnen zijn, van wie we samen kunnen zijn, van Te Zijn. Wat blijft is een karikatuur, zo een die jonge kinderen gillend van plezier op TikTok maken.
De verleiding weerstaan.
Mediteren is een weg uit de grot en het doorprikken van illusies. Mediteren is niet bedoeld als vlucht, geen doekje voor het bloeden. Ik vind het hard werken, soms weken zonder veel verandering, zonder veel vooruitgang. Althans, dat denk ik dan. Het steekt zo armzalig af tegen de drukte van de dag, de klussen die ik geklaard krijg, de aalmoes die ik aan de muzikant bij de supermarkt geef. De neiging om slordig te worden of half te slapen is dan wel erg groot.
Wat kan ik doen om aan die verslapping of verleiding te weerstaan? Gelukkig hoef ik het wiel niet uit te vinden. Duizenden mensen, leraren, leerlingen, heiligen, meesters, vooral uit esoterische en mystieke tradities zijn mij voorgegaan. Uit hun ervaringen mag ik putten. In het volgende artikel wat aanwijzingen uit Tibetaanse tradities.
De drie steunpilaren in je meditatie.
Mediteren rust op drie steunpilaren:
- Gewaarworden
- Mindfulness
- Alert zijn
Gewaarworden is gekoppeld aan de zes zintuigen die een stroom van indrukken opnemen. Onze ogen, oren, smaakpupillen, reuk, tastzin en bewustzijn werken 24 uur per dag, 7 dagen per week. Nooit vakantie! Als we slapen neemt de intensiteit van die stroom af, maar stopt niet.
Opmerkzaamheid vertelt je waar wat vandaan komt, van oog, oor, mond enzovoort. Laat zien wat komt en wat gaat en hoe jij daarop reageert. Opmerkzaamheid houdt de stroom van gewaarzijn in je aandacht en voorkomt dat je ziende blind en horend doof wordt. De kunst is om die aandacht in balans te houden, zoals je een snaar niet te strak maar ook niet te los moet spannen om een helder geluid te krijgen.
Alert zijn is de vaardigheid die een belletje laat rinkelen als je afdwaalt. Het kan dat je in een gedachtestroom verstrikt raakt of dat je geboeid raakt door een emo-voorstelling in het theater van je geest. Alertheid roept je terug naar je opmerkzaamheid, naar de taak die je hebt te doen.
